Krajem XIX i u prvoj polovini XX veka radnici nastoje da upotrebe sport kao jedan od oblika klasnog organizovanja i osvešćivanja. Oni odbacuju borbu između individua za pobedu kao vrhovni i neprikosnoveni princip sporta i afirmišu princip zajedničke borbe protiv kapitalističke tiranije kao njegov osnovni cilj. Umesto što je sredstvo za stvaranje egoističnog (malo) građanina i za nacionalnu integraciju, sport postaje sredstvo za klasnu integraciju radnika. Sportskom takmičenju nastoji se dati slobodarski karakter. Odnos Kubertena prema radničkom sportu, kao i prema sportskoj aktivnosti kolonijalizovanih “nižih rasa”, na najbolji način ukazuje na “napetost” koja postoji između sporta kao ideologije kapitalističkog društva i kao takvog sredstva za integraciju radnika i “nižih rasa” u kapitalistički poredak (čuveno “Važno je učestvovati!“, odnosno, važno je biti sa nama da se ne bi bilo protiv nas) – i sporta kao mogućeg sredstva za razvoj klasne i nacionalne borbeno-slobodarske svesti. Kuberten se, u trenucima krize kapitalističkog društva, izjašnjava u prilog “radničkih olimpijada” verujući da će sportska takmičenja odvući radnike sa polja klasne borbe na polje međusobne borbe po pravilima koja diktira kapitalistički poredak, što znači da će sport poslužiti kao način integracije radnika u kapitalističko društvo. Čim je došlo do “stabilizovanja” Nemačke, kičme evropskog kapitalizma, pod fašističkom diktaturom, Kuberten daje bezrezervnu podršku nacistima koji rasturaju radnička sportska društva i hapse i ubijaju njihove članove – plašeći se klasno-slobodarskog karaktera radničkog sporta.
Ova “napetost” između sporta kao institucije koja otelotvoruje osnovne egzistencijalne principe kapitalističkog društva i nastojanja da se on iskoristi za jačanje borbeno-slobodarske volje ispoljiće se i u prvim post-revolucionarnim godinama u SSSR-u, kao i u drugim zemljama u kojima je došlo do socijalističkih revolucija ili uspešnih anti-kolonijalnih ustanaka. Autentično nastojanje da se tlačiteljsko-produktivistički duh “kapitalističkog sporta” preobrazi u slobodarsko-stvaralački duh “socijalističkog sporta” trajalo je koliko i autentični revolucionarni (slobodarski) pokret. Njegovom institucionalizacijom, što znači postajanjem “revolucije” sredstvom profesionalne političke elite za uspostavljanje vlasti nad radnicima i seljacima, izvorna tlačiteljsko-produktivistička priroda sporta došla je, posredstvom totalitarne vladajuće moći, do najvišeg izraza. Umesto oruđa potlačenih za borbu protiv tlačenja, sport nanovo postaje oruđe tlačitelja za pokoravanje potlačenih i za učvršćivanje poretka tlačenja, znači, strateških interesa vladajućeg poretka – što je, videli smo, najvažnija odlika (“kapitalističkog”) sporta. Umesto sredstva za klasnu integraciju i slobodarsku borbu radnika, sport nanovo postaje sredstvo za stvaranje pokornog i upotrebljivog podanika.
To što su radnici pokušali da iskoriste sport za klasno organizovanje i borbu protiv buržoazije više govori o prirodi (ograničenosti) te borbe, odnosno, o tadašnjem stupnju društvenog razvoja, nego o “slobodarskoj” prirodi sporta. Naprednim radnicima, kojima je jasno kuda vodi kapitalizam, ne pada na pamet da stvaraju sportske klubove da bi se, putem sporta, borili protiv kapitalista. Sport je, zbog svoje prirode koja je do punog izražaja (razvoj protivrečja) došla u “potrošačkom društvu”, postao prevaziđeni oblik klasne integracije i slobodarske borbe.
Bespoštedni napadi građanskih ideologa na radnička sportska udruženja, kao i na zemlje “realnog socijalizma” zbog njihove “zloupotrebe sporta u političke svrhe” imali su za cilj da sačuvaju sport kao ekskluzivno političko sredstvo kapitalističkog poretka za zaštitu njegovih interesa. Ideolozi “realnog socijalizma” utoliko su bili “pošteniji” što su otvoreno ukazivali na ono što zvanični ideolozi “slobodnog sveta” po svaku cenu nastoje da prikriju: sport je “čisto” oruđe politike.
Što se tiče “klasičnog marksizma”, koji je nastao sredinom i u drugoj polovini XIX veka, on je pre svega imao u vidu industrijskog radnika koji je radio i preko 14 sati dnevno u ropskim uslovima. Borba za skraćivanje radnog dana postaje borba za slobodno vreme radnika u kome će doći do obnavljanja njegovih telesnih snaga, razvoja duhovnih moći i klasne (političke) integracije radnika. Da bi neradno vreme za radnike stvarno postalo slobodno vreme, bilo je potrebno da sveukupna proizvodnja dobije društveni karakter i da radnici raspolažu kako sa vrednostima koje stvaraju, tako i s društvenim mehanizmima koji omogućavaju slobodni duhovni razvoj najširih radnih slojeva. Osnovne pretpostavke za to su bili pad profitne stope, ekonomski krah kapitalizma i stvaranje armije nezaposlenih radnika. Nesposobnost kapitalizma da na dužu stazu obezbedi stabilan ekonomski razvoj i egzistenciju radnika i sve veća sposobnost radnika da od kapitalista preuzme upravljanje proizvodnjom i procesima društvene reprodukcije, bila je osnovna pretpostavka da slobodno vreme radnika postane motorna snaga progresa. Ovde se ne pojavljuje kao bitno pitanje da li je Marks nekritički preuzeo od Hegela njegovo shvatanje o odnosu (feudalnog) gospodara i sluge, i na osnovu toga došao do potcenjivačkog odnosa prema kapitalistima, već da nije ukazao na moguće oblike razvoja kapitalizma, a samim tim ni na moguće oblike njegove propasti, odnosno, načine njegovog ukidanja (prevazilaženja). Koliko god da je Marksova kritika kapitalizma naučno zasnovana, ona ima politički karakter iz kojeg je proistekao mit o skorom padu kapitalizma. Gledano sa aspekta političke (klasne) borbe tog vremena, ovakav pristup je bio logičan. Da je Marksova kritika kapitalizma pošla od odrednice “ukoliko”, izgledalo bi da Marks sugeriše kapitalistima kako da prevaziđu krizu i ostvare stabilan razvoj kapitalizma. Ovakav pristup kapitalizmu uslovio je sužavanje polja političke borbe radnika (koje će Engels, u svojim kasnim radovima, proširiti i na parlamentarni teren), ali i ograničio prostor za postavljanje pitanja o mogućim oblicima prevazilaženja kapitalizma.
Slobodno vreme (radnika) za Marksa rezultat je političke borbe radnika i u tom smislu osvojeni prostor. Budući da osvajanje tog prostora istovremeno znači i propadanje kapitalizma, ne postoji ni teorijska mogućnost da neradno vreme radnika postane prostor za njihovu (duhovnu) integraciju u kapitalistički poredak. Na takav odnos Marksa prema neradnom vremenu radnika presudno će uticati realnost kapitalističkog društva njegovog vremena. Država se pojavljuje kao represivni mehanizam kapitala i ima veoma ograničenu ekonomsku, a gotovo nikakvu socijalnu ulogu. Sem crkve, ne postoji ni jedna značajna društvena institucija koja otvara mogućnost za integraciju radnika u uspostavljeni poredak. Mizerne nadnice, enormna nezaposlenost, relativno nizak nivo proizvodnje ne dozvoljavaju da radnik kao “kupac” uzme učešće u društvenom životu. Ekonomske krize, koje najviše pogađaju radne slojeve, imaju ciklični karakter. Ogromna većina stanovništa, koja živi u krajnjoj bedi, izložena je bezočnoj pljački kapitalističkih skorojevića. Deca masovno umiru u fabrikama i rudnicima. Jaz između radnika i kapitalista je nepremostiv. Klasni sukob je neminovan. Pariska komuna upućuje na tu realnost.
Bespoštednom obračunu kapitalista sa radnicima, njihovom i bukvalno fizičkom uništavanju, Marks nije mogao da ponudi igru, već političku borbu u kojoj je trebalo da telesne vežbe povrate telesnu snagu i ojačaju borbeni duh radnika da bi se uspešno suprodstavili kapitalistima. Radi se o vežbama koje nisu imale pacifistički karakter i koje postaju sredstvo za sticanje borbene gotovosti, odnosno, priprema za bespoštedni klasni rat. Izvršena je instrumentalizacija telesnih vežbi kojima se instrumentalizuje telo da bi se stvorio odgovarajući (borbeni) karakter. Marks nastoji da oruđe koje je privilegija vladajuće klase u borbi protiv radnika, postane (i) radničko oruđe u borbi protiv aristokratije i buržoazije. Borba se vodi na terenu kapitalističkog društva uz upotrebu sredstava koja su u njemu stvorena. (46)
Kao i svaka druga, i Marksova misao je uslovljena i ograničena vremenom u kojem je nastala. Govoreći o kapitalističkom društvu, Marks je pre svega imao u vidu “izvorni” kapitalizam – liberalizam. To je prava meta njegove kritike i on nju pogađa u središte. Ono što Marks zapostavlja je aktivni odgovor kapitalista na izazove krize, odnosno, korišćenje postojećih i stvaranje novih institucija koje će omogućiti stabilizovanje i razvoj kapitalističkog poretka. O tom novom “kvalitetu” buržoaske klase govori Antonio Gramši: “Prethodne vladajuće klase bile su suštinski konzervativne u tom smislu što nisu težile za tim da izgrade organski prelazak drugih klasa njihovoj klasi, da pošire, naime, “tehnički” i ideološki svoju klasnu sferu; to je koncepcija zatvorene kaste. Buržoaska klasa postavlja sebe kao organizam koji je u stalnom kretanju, sposoban da apsorbira čitavo društvo, prilagođavajući ga svom kulturnom i ekonomskom nivou; čitava funkcija države je izmenjena: država postaje “vaspitač” itd.” (47) U tom kontekstu prvorazredni značaj dobijaju mehanizmi kojima se nastoji suzbiti politička borba radnika i oni integrisati u kapitalističko društvo. Jedan od tih mehanizama, videli smo, je i sport. Slobodno vreme postaje “suprotnost njegovom sopstvenom pojmu i postaje njegova parodija” (Adorno).
Kapitalisti su nastojali da iskoriste sport kao univerzalno sredstvo za ostvarivanje svojih ekonomskih i političkih interesa. Insistiranjem na uključivanju radnika u sport i telesno vežbanje radnicima su nametnuti vrednosni orijentiri na kojima se zasniva kapitalističko društvo; uspostavlja se kontrola nad radnicima u ne-radnom vremenu; nezadovoljstvo njihovim položajem u društvu usmerava se ka iživljavanju u sportu, što znači sport služi za sterilizaciju njihove kritičko-menjalačke svesti i političke borbe; razbija se klasna svest i stvara svest lojalnog “građanina”; postiže se duhovna integracija radnika u kapitalistički poredak; vrši se idiotizacija radnika i od njih stvara bezlična “radnička masa”; povećava se produktivnost radnika, što znači dobit i t. sl. Značaj aktivnog i pasivnog (gledalačkog) uključivanja radnika u sport i “slobodni” telesni aktivizam dobija u “potrošačkom društvu” prvorazredni ekonomski značaj. Seljenje kapitala iz tradicionalnih, nisko-profitnih, branši u industriju zabave i “slobodnog vremena”, došlo je do toga da su sportski show-business i “telesna kultura”, u koju spada jogging, aerobik, body-building i sl., dobili strateški značaj za kapitalizam. Oni postaju jedan od osnovnih vidova konzumerskog aktivizma u kome se godišnje “obrnu” stotine milijardi dolara. Uterati radnike u stadione i hale, i isterati ih “na vazduh” i “u prirodu” – postaje pitanje opstanka “potrošačkog društva”.
Nema “slobodnog sporta”, kako to smatra Ernst Bloh. Sport nije vrednosno-neutralna pojava čiji je karakter određen time da li stoji “levo” ili “desno”. Bloh previđa da i odnos prema sportu upućuje na prirodu političkog pokreta. (48) Sloboda i sport su nespojivi. “Slobodno opredelenje za sport” ne potvrđuje slobodu čoveka, već ograničenost vremena i ograničenost njegovih pogleda, odnosno, ukazuje na stranputicu u borbi čoveka za slobodu. Opredeljujući se “slobodno-voljno” za sport, čovek pokazuje da je po svom vrednosnom opredelenju, znači duhom, ostao u okvirima kapitalističkog poretka.
Time što je sport prestao biti privilegija aristokratije i buržoazije i postao pravo građanina (radnika i žena) ne znači da su oni time stekli pravo na slobodni telesni aktivizam. Uključivanje u sport bio je samo jedan od načina uključivanja u građansku kulturu, odnosno, duhovna integracije u kapitalistički poredak. Kao što je to Gramši izvanredno uočio, buržoaska klasa se razlikuje od prethodnih vladajućih klasa po tome što ona nastoji da uvuče potlačene u svoju duhovnu orbitu. Zato je sport dobio toliki medijski značaj u kapitalističkom društvu. Primera radi, u Italiji se samo u toku jednog vikenda organizuje preko 35 000 sportskih pretstava.
Skraćivanje radnog dana i poboljšavanje uslova rada doprinose tome da rad bude sve manje izvor nezadovoljstva. U “skali frustracija” dolazi do promena: nezadovoljstvo čoveka njegovim materijalnim položajem (mogućnošću participiranja u potrošačkom društvu); strah od gubitka radnog mesta i ponižavajući položaj u odnosu prema nadređenima i vlasnicima; opšta egzistencijalna neizvesnost, besperspektivnost, uništavanje životne sredine, kriminal, usamljenost, osećanje odbačenosti. Izvori frustracija su sve brojniji. Zvuči paradoksalno, imajući u vidu vekovnu borbu radnika za skraćivanje radnog dana, ali je za mnoge rad postao bekstvo iz samoće i ništavila.
Kapitalistima je jasno da je “potrošačko društvo” samo uspavalo, a ne i uništilo kritičko-menjalačku svest radnika koji, zahvaljujući tome što su nosioci tehnološkog razvoja, stiču sve veću sposobnost da preuzmu upravljanje kako procesima proizvodnje tako i čitavom društvenom reprodukcijom. Sve dublja kriza “potrošačkog društva” i neizvesna budućnost sve dramatičnije dovodi u pitanje “klasni kompromis”, osnov “socijalnog mira” koji se temelji na stalnom uvećavanju potrošačkog standarda, što znači na stabilnom razvoju “potrošačkog društva”. Ponovno raspirivanje fašističke pomame, bujanje najmračnijih sekti i pokreta, kriminala, nasilja i droge, kao i sve histeričniji obračun sa idejom budućnosti – odgovor je kapitalističkog poretka na sve dublju egzistencijalnu i duhovnu krizu koju stvara. Kapitalistička mašinerija smrti nastoji da uništi sve ono što može da je zaustavi i pruži mogućnost čovečanstvu da, na novim osnovama, preživi i nakon propasti kapitalizma.
Nastojanje zemalja “trećeg sveta” da se oslobode kolonijalnog jarma najmoćnijih kapitalističkih zemalja upotrebljavajući sport kao sredstvo za nacionalnu integraciju na slobodarskim osnovama, sistematski je suzbijano od strane “međunarodnih sportskih asocijacija” koje su gospodari međunarodnog sporta i to kao produžena ruka multinacionalnog kapitala i najreakcionarnijih svetskih centara političke moći. Istovremeno, najveći međunarodni sportski događaji, koji posredstvom javnih medija dobijaju prvorazredni globalni značaj, postaju sredstvo za pribavljanje prestiža najkrvavijim fašističkim i vojnim diktaturama. Svetska fudbalska asocijacija dodeljuje organizaciju Svetskog juniorskog fudbalskog prvenstva generalu Pinočeu, čija je fašistička hunta ubila Salvatorea Aljendea, legalno izabranog predsednika Čilea, i masakrirala više od 40 000 pristalica demokratije. Finale tog sramnog prvenstva odigrano je na glavnom stadionu Santjago de Čilea na kome su Pinočeovi koljači na najsvirepiji način pobili preko 30 000 čileanskim rodoljuba, na travi koja je i bukvalno izrasla iz krvi nevinih žrtava diktature. Svetsko fudbalsko prvenstvo iz 1978 dodeljeno je Videlinoj vojnoj hunti čiji su “eskadroni smrti” na bestijalni način usmrtili desetine hiljada argentinskih patriota. I dok je na obale Buenos Ajresa more izbacivalo obezglavljene leševe, svetska fudbalska elita, na čelu sa Žoaom Avelanžom, moćnim patronom svetskog fudbala i “anđelom čuvarom” južno-američkih diktatora, (Inače, Žoao Avelanž je najjasnije ukazao na pravu prirodu današnjeg sporta: “Sport pretstavlja jedno od najveličanstvenijih sredstava modernog sveta koji omogućava da se čista, nepatvorena, gola moć neograničeno primenjuje.”) (49) uživala je u šumu morskih talasa i dizala kristalne čaše u čast vrlih domaćina i u ime “mira i saradnje među narodima sveta”. Dodeljivanje Olimpijskih igara (Seul 1988), od strane Huana Antonia Samaranča i njegovih podanika iz Međunarodnog olimpijskog komiteta, južnokorejskoj vojnoj hunti, koja se “proslavila” masakrom hiljada studenata, radnika, opozicionih vođa, bila je još jedna od niza sličnih demonstracija “nepolitičkog” karaktera sporta. Za vreme trajanje Olimpijskih igara u Seulu preko 250 000 (!) “protivnika režima” zatvoreno je u tamnice i logore i to uz znanje i saglasnost međunarodne olimpijske gospode i vođa “slobodnog sveta” koji se tako zdušno zalažu za “očuvanje ljudskih prava” – u zemljama u kojima nisu uspeli da ostvare političku i ekonomsku dominaciju.
Sport je imao “nepolitički” karakter kada ga je trebalo upotrebiti kao “efikasno sredstvo” za kolonizaciju “nižih rasa”; kada je od buržoaske mladeži putem sporta trebalo stvoriti “elitu” gospodara; kada je trebalo stišati revolucionarni pokret evropskog proletarijata; kada je trebalo dati podršku nacističkom režimu, dakle, uvek onda kada je bio sredstvo za kapitalističkog poretka za ovladavanje svetom, dok je imao “politički” karakter onda, kada je postajao oruđe potlačenih u borbi za slobodu. Karakterističan primer je protest crnih sportista na Olimpijskim igrama u Meksiko Sitiju 1968. Trčati sa američkom zastavom oko stadiona i veličati američki sistem “nije politika”, ali “jeste politika” podići stisnutu pesnicu na pobedničkom postolju u znak protesta protiv bednog položaja u kojem se nalazi afro-američka populacija u Sjedinjenim Američkim Državama. Reakcija “zvanične” Amerike na gest Karlosa i njegovih drugova, šikaniranja kojima su bili izloženi nakon povratka u “svoju” zemlju, samo dokazuje da je njihov protest bio jedini pravi događaj na Olimpijskim igrama koji je zavredio da uđe u istoriju. (50)
Razvojni put (modernog) sporta sličan je razvojnom putu antičkog “sporta”: od staro-grčkih olimpijskih igara do krvavih gladijatorskih spektakala u areni rimskog Koloseuma. Od sredstva za pokretanje buržoaske mladeži i stvaranja kolonijalnih falangi, sport postaje sredstvo za umirivanje sve nezadovoljnijih “masa”. Na toj osnovi došlo je do sve većeg razlaza između Kubertenove izvorne olimpijske ideje i realnosti olimpijskog pokreta i olimpijskih igara. Umesto modernog religioznog (paganskog) rituala na kome je trebalo da se iskaže razvojna (duhovna) snaga kapitalizma, otelotvorena u “zdravom” telu i duhu buržoaske mladeži, olimpijske igre (sport) sve više postaju banalna zabavljačka pretstava u kojoj se umesto društvene “elite” pojavljuju najamnici kapitala i političkih centara moći koje Kuberten, sa pravom, naziva “cirkuskim gladijatorima”. Umesto staro-grčkog religio athletae, na olimpijskim igrama se više dominira duh robovlasničkog Rima u propadanju uobličen u poznatoj Juvenalovoj maksimi panem et circences. Umesto Kubertenovog “festivala mladosti”, današnje olimpijske igre su postale festival uništenja. Na njima (u sportu) ne vlada “instinkt smrti”, kako to konstatuje Žan-Mari Brom nekritički sledeći Frojda, već destruktivni duh današnjeg kapitalizma koji nema ničeg zajedničkog (ni) sa ljudskim instinktima. Čak i socijal-darvinistički pristup sportu deluje kao romantični vapaj u odnosu prema ne samo neljudskom, već i neprirodnom duhu koji vlada na današnjim sportskim terenima. Sportisti sve manje potsećaju ne samo na ljudska, već i na živa bića. Oni su sve manje deo (žive) prirode, a sve više proizvod naučnika-monstruma u službi destruktivnog kapitala. Sve prisutnija maksima “Rekorderi se rađaju u epruvetama!” samo je odgovarajući izraz za sve stravičnije uništavanje izvornih prirodnih i ljudskih osobenosti čoveka u sportu. Glorifikacija robotizovanih “šampiona” zapravo je glorifikacija destruktivne moći kapitala koji, putem sportskih spektakala, ubogaljena tela sportista nudi kao najviši duhovni (kulturni) izazov.
