Kristofer Laš, jedan od vodećih sociologa u Sjedinjenim Američkim Državama, pokušao je, na tragu liberalizma, da odbrani izvorni duh modernog sporta u kome on vidi ideal igre kojoj treba težiti. Suprotstavljajući se, u svojoj kritičkoj studiji o američkom društvu – “Kultura narcizma“, “radikalnim kritičarima” sporta, koji u sportu vide odsliku temeljnih društvenih odnosa, Laš ističe značaj “autonomije kulturne tradicije” za očuvanje samosvojnosti sporta: “U sportu ove tradicije prelaze sa jedne generacije na drugu, i uprkos tome što se u sportu odražavaju društvene vrednosti, one ne mogu nikada da ga u potpunosti asimiluju. U stvari, sport se mnogo uspešnije opire asimilaciji nego mnoge druge aktivnosti, budući da na utakmici mladi stiču samopouzdanje i podsticaj da budu lojalni samoj igri pre nego programima koje ideologija nastoji da nametne.” (51) Sport, dakle, nije istorijska pojava, što znači da nije nastala u određenom vremenu, već putem osamostaljene “autonomije kulturne tradicije”, koja se neposredno prenosi sa generacije na generaciju, postaje pojava sui generis. Govoreći o profesionalizaciji sporta na univerzitetima, Laš pokazuje da nije dosledan svojim polaznim tezama. On, naime, trvrdi da je profesionalizam “potkopao stari ‘školski duh’ i doveo među sportistima do razvoja sasvim poslov nog odnosa prema njihovoj veštini”. Sportisti se sada “sa šeretskim cinizmom” odnose prema pozivima sa kojim “staromodni treneri” nastoje da ih motivišu, a ne prihvataju rado ni autoritarnu disciplinu. Sportista kao “profesionalni zabavljač” – “iznad svega nastoji da zaštiti svoje sopstvene interese i spremno proda svoje usluge onome ko najviše ponudi”, konstatuje Laš. (52) Šta je tu ostalo od “autonomije kulturne tradicije”? Pored toga, sam Laš dolazi do toga da je odnos između generacija, kao i između sportista i sporta, posredovan profesionalizacijom i komercijalizacijom sporta, što znači podređivanjem sporta logici profita. Upravo njegova analiza pokazuje da sportisti, kao “profesionalni zabavljači”, nisu lojalni igri, već novcu, odnosno, pravilima zabavljačke industrije i njegovim vlasnicima.
Ostajući u fenomenološkim vodama, Laš meša uzroke sa posledicama. On objašnjava nastojanje koledža i univerziteta da izgrade mamutske hale potrebom da se “zadovolje rastuće horde gledalaca”. Iz istog razloga dolazi do stvaranja kampova u kojima vlada “dril, disciplina, timski rad”; do uspostavljanja “naučnog menadžmenta” i do naglog porasta broja menadžera; do toga da u mnogim sportovima treneri, lekari i oni koji su zaduženi za opštenje sa javnošću prevaziđu po broju igrački kadar; da merena i vrednovana statističkim pokazateljima igra sve više postaje rutina… Što se drugih (uzgrednih) uzroka tiče, Laš dodaje da je zidanje sportskih objekata “ponekad” bilo “potpomognuto interesima lokalnog biznisa”. (53) Lašu ne pada na pamet da postavi pitanje kako to da u svetu u kome “svako ima podjednake šanse” nastaju “horde gledalaca”, kao ni to zbog čega sportski mečevi, na kojima vlada “autonomija kulturne tradicije”, ne potstiču ljude na kulturno, nego na divljačko ponašanje? Nema reči ni o tome da vladajući establišment kapitalističkog društva svim silama nastoji da dovede što više ljudi na stadione i u hale, odnosno, da se sportska zabavljačka roba nameće “masama”, putem javnih medija, kao glavna “duhovna hrana”. Armija novinara-plaćenika danonoćno radi na tome da se što više uveća krug gledalaca. Istovremeno, vlasnici sportskog show-business-a čine sve da bi povećali atraktivnost sportskih događaja. Borba za povećanje broja gledalaca osnovni je uslov uspešnog funkcionisanja sportske industrije zabave. “Spektakl”, bez kojeg se ne može zamisliti savremena sportska priredba, je mamac za “običnog” čoveka koji mu nudi prividno bekstvo iz sivila svakodnevnog života i kompenzaciju za anonimnost. Laš optužuje “novu vrstu novinarstva”, predvođenu Herstom i Pulicerom, koje je “prodavalo senzacije umesto da saopštava vesti”, da je dovelo do profesionalizacije sporta i stvorilo od njega veliku industriju, zaboravljajući da se radi o borbi kapitala za tržište, koja će do svog najvišeg izraza doći u pretvaranju sporta u reklamni prostor najmoćnijih kapitalističkih koncerna. Laš reaguje na sličan način i kada je reč o trenerima: “Kult pobede, proklamovan od takvih ragbi trenera kao što su Vinsent Lombardi i Džordž Alen, napravio je od igrača divljake, a od njihovih sledbenika zaslepljene šoviniste”. (54)
Kritikujući komercijalizaciju sporta i njegovu političku (zlo)upotrebu kao pedagoškog sredstva, Laš insistira na sportskoj igri kao oblasti koja je iznad ideologija i kojoj se ne mogu ostvarivati utilitarni ciljevi. Normativni (vrednosni) kalup sportske igre nije proizvod određenog vremena (modernog doba), već je otelotvorenje mističnog nadistorijskog ljudskog stremljenja koje se, putem “autonomije kulturne tradicije”, neposredno prenosi sa jedne generacije na drugu. Prividno nastojeći da spreči zloupotrebu sporta od strane politike, Laš od sporta stvara neprikosnoveno sredstvo za odbranu osnovnih vrednosti kapitalizma. Laš je u ovome blizak Kubertenu: sport je sredstvo za zaštitu strateških interesa kapitalističkog poretka i zato treba sprečiti da bude iskorišćen za vođenje svakodnevne politike, kao i za sticanje dobiti. Insistirajući na “autonomiji kulturne tradicije” Laš hoće da kaže da je sport, i pored “degradacije”, uspeo da sačuva svoju izvornu bit: “Uprkos tome što se u sportu odražavaju društvene vrednosti, one nikada ne mogu u potpunosti da ga asimiluju.” – tvrdi Laš. (55)
Laš izbegava da objasni prirodu “kulturne tradicije” sporta, kao ni na čemu se ona temelji da bi mogla da se suprotstavi “društvenim vrednostima” koje nastoje da “asimiluju” sport. Imajući u vidu bliskost Laša sa Huizingom, može se pretpostaviti da je priroda homo ludens-a ta koja usmerava čoveka da u “riziku, smelosti i neizvesnosti” uvek iznova traži svoju samopotvrdu. Budući da ove “bitne komponente igre” više “nemaju mesta u industriji ili u delatnostima u koje su se uvukli industrijski standardi”, (56) sport postaje praktično jedina preostala oblast gde čovek može da se susretne sa “kulturnom tradicijom”, što znači da realizuje svoju igračku prirodu. Laš se ovde poziva na Huizingino shvatanje da “onda kada igrački sadržaj nestane iz prava, državništva i drugih kulturnih oblika, ljudi se okreću igri ne da bi posvedočili dramatično vaspostavljanje njihovog zajedničkog života, već da pronađu razonodu i uzbuđenje”. Laš se ne slaže sa Huizinginom konstatacijom da je sport postao “preozbiljan” (što za Huizingu znači da nema ona svojstva “iluzije” koja pružaju čoveku mogućnost bekstva iz ne-igračkog sveta) i tvrdi da je sport postao “beskorisna stvar”. Poredeći sudbinu sporta sa sudbinom moderne umetnosti, Laš zaključuje da je “pokušaj da se stvori posebno carstvo čiste igre, potpuno izolovano od rada” dovelo do kritičkih reakcija po kojima “sport nije posebna i iz života izdvojena pojava, svojevrsna ‘zemlja čudesa’ gde je sve čisto i sveto i van domašaja kritike”, već posao koji je, kao i svaki drugi, podređen istim standardima i podložan istim proverama”. “Ono što je započelo kao pokušaj da se sportu podari religiozni značaj”, okončalo se, zaključuje Laš, “demistifikacijom sporta, postajanjem sporta show-business-om”. (57) Interesantno je da Laš ne vidi bilo kakvu vezu između profesionalizacije (komercijalizacije) i trivijalizacije sporta: “Nisu profesionalizam i kompeticija ti koji korumpiraju sportsku, kao i bilo koju drugu, igru, već rušenje pravila koja obuhvataju igru. To je ono što ritual, dramu i sport sve zajedno degeneriše u spektakl. Huizingina analiza laicizacije sporta pomaže da se to shvati. U onoj meri u kojoj sportski događaji gube svojstvo rituala i javne proslave oni se, po Huizingi, svode na ‘banalnu rekreaciju i sirovi senzacionalizam’.” (58) Suprotstavljajući se Huizingom shvatanju da je “preterana ozbiljnost” osnovni razlog banalizacije sporta, Laš konstatuje da je upravo “trivijalizacija” ta koja je dovela do degradacije sporta. (59) Laš ovde previđa ono što Huizinga pravilno shvata: postajanje sporta radnom obavezom igra gubi spontanost i pretvara se u rutinsko obavljanje posla. To je shvatio i Kuberten koji je profesionalne sportiste proglasio “cirkuskim gladijatorima”.
Slično Plesneru i Habermasu, Laš u sportu vidi kompenzaciju za ono zašta je čovek lišen u procesima rada: “Budući da je moderna industrija svela većinu poslova na rutinu, igre dobijaju dodatno značenje u našem društvu. Čovek traži u igri teškoće i izazove – i intelektualne i telesne – koje više ne može da pronađe u radu. Možda nije monotonija i rutina po sebi ono što lišava rad zadovoljstva, jer bilo koji posao koji zavređuje da bude obavljen iziskuje izvesno mučenje, nego posebni uslovi koji preovlađuju u velikim birokratizovanim organizacijama i koji se isto tako umnožavaju u savremenim fabrikama. Kada rad izgubi svoj stvarni, opipljivi kvalitet, izgubi svojstvo da preoblikuje materiju putem ljudske oštroumnosti, on postaje potpuno apstraktan i interpersonalan. Snažna subjektivnost modernog rada, koja se još jasnije ogleda u kancelariji nego u fabrici, dovodi do toga da muškarac i žena sumnjaju u realnost spoljašnjeg sveta i da se zatvore (…) u ljušturu zaštitničke ironije. Rad sada zadržava tako malo od igre, a dnevna rutina nudi tako malo mogućnosti za bekstvo iz ironične samosvesti koja je i sama poprimila svojstva rutine, da ljudi traže samozaborav u igri sa više nego uobičajenim intenzitetom.” (60) Za razliku od Habermasa i Plesnera, koji u sportu vide “odsliku” i “udvajanje sveta rada”, odnosno, “privid igre i slobodnog razvoja moći”, Laš u igri (sportu) vidi “najčistiji oblik bekstva” koji, za razliku od seksa, droge i pića koji “brišu svest o svakodnevnoj realnosti” tako da “zamračuju svest” – daje svesti “novu snagu koncentracije”. Štaviše, igre nemaju “sporedne efekte” ni “emocionalne komplikacije”. One istovremeno zadovoljavaju “potrebu za slobodnom fantazijom i težnju ka dobrovoljnom naporu; one sjedinjuju detinju maštovitost sa promišljeno stvorenim zapletima”. Laš se poziva na Rože Kajou po kome uspostavljajući uslove jednakosti između igrača, igre nastoje da ponude idealnu zamenu za “uobičajenu konfuziju svakodnevnog života”. One “nanovo stvaraju slobodu, zaboravljeno savršenstvo detinjstva” istovremeno uspostavljajući veštačke granice koje ih izdvajaju iz svakodnevnog života u okviru kojih jedina ograničenja čine “pravila kojima se igrači dobrovoljno podređuju”. Igre uključuju “veštinu i inteligenciju” kao i druge kvalitete koji ne spadaju u borbu čoveka protiv prirode, ne doprinose blagostanju ili dobrobiti zajednice, ili njenom fizičkom opstanku, odnosno, koji nemaju utilitarni karakter. (61) “Nekorisnost igara iritira društvene reformatore, one koji nastoje da poboljšaju javni moral, ili funkcionalističke kritičare društva poput Veblena koji je u beskorisnosti (futility) sporta više klase video anahronično preživljavanje militarizma i junaštva. Ali upravo ‘uzaludnost’ igre objašnjava njenu privlačnost – njenu neuslovljenost, proizvoljne teškoće koje postavlja bez druge namere do da izazove igrače da ih savladaju, odsustvo svakog utilitarnog ili ka usavršavanju usmerenog cilja. Igre brzo gube svoju draž kada su primorane da služe obrazovanju, stvaranju karaktera, ili društvenom razvoju.” (62)
Interesantno je da Laš, istovremeno dok se odlučno suprotstavlja bilo kakvoj (zlo)upotrebi sporta (igre), upravo insistira na ulozi sporta kao “najčistijeg oblika bekstva” iz života. Usmeravanje ljudi ka bekstvu iz života u kojem su lišeni mogućnosti da ispolje i ostvare svoju ljudskost, da se ne bi borili za takav svet u kome će, kao ljudi, biti “kod kuće” i shodno tome neće imati potrebu za bekstvom iz njega – očigledno prevazilazi (političke) okvire u kojima se postavlja pitanje “uzaludnosti” sporta (igre). Nastojeći da sačuva sport od politike, Laš od sporta stvara “čisto” političko sredstvo u kome su otelotvorene osnovne vrednosti “izvornog” kapitalizma koje, u svakodnevnom životu, ne smeju biti dovedene u pitanje. Laš: “Bezrezervno se podređujući pravilima i formama igre, igrači (kao i gledaoci) sarađuju u stvaranju iluzije o realnosti. Na taj način utakmica postaje pretstavljanje života, a i igra poprima karakter glume. U našem vremenu, igre – sport posebno – ubrzano gube kvalitet iluzije. Osećajući se neprijatno u prisustvu fantazije i iluzije, naše doba se izgleda odlučilo da uništi bezazleni nadomestak radovanja koji je nekada nudio lepotu i utehu. (63) (…) Igra se uvek, po samoj svojoj prirodi, izdvajala iz sveta rada; ipak, ona je ostala u organskoj vezi sa životom zajednice zahvaljujući svojoj sposobnosti da dramatizuje stvarnost i da ponudi uverljivo pretstavljanje vrednosti zajednice. Drevna povezanost između igara, rituala i javnih proslava upućuje na to da su igre, uprkos tome što su se održavale u okviru zadatih granica, ipak bile duboko utemeljene u opšte prihvaćenim tradicijama kojima su davale objektivni izraz. Igre i sportske borbe pre nude dramatičan komentar o stvarnosti nego bekstvo iz nje – uzvišeno vaspostavljanje zajedničkih tradicija, a ne odustajanje od njih. Samo onda kada se igre i sport vrednuju isključivo kao oblik bekstva oni gube sposobnost da obezbede to bekstvo.” (64)
Laš je ovde upao u sopstvenu zamku. Budući da je igra samo “dramatičan komentar stvarnosti” i da je “u organskoj vezi sa životom zajednice” – a ne i sučeljavanje sa stvarnošću koje teži njenom prevazilaženju, organizatori današnjih sportskih priredbi upravo slede zahteve koje im je postavio Laš. Njihov osnovni zadatak se sastoji u tome da od sportskih susreta stvore takav “viši oblik egzistencije” u kome će se u što vernijem obliku reprodukovati dramatika svakodnevnog življenja. Sam Laš navodi rezultate istraživanja koja su vršena među studentima iz kojih se jasno vidi da za njih više nije važna pobeda, već smrtonosni i destruktivni način na koji je ona postignuta. Naivno je verovati da u današnjem svetu, u kome dominira destruktivna moć kapitala, izazov za obezvređene i ugnjetene može da bude nasmejani momak koji trčkara po stazi. Zbivanja na stadionima i u halama pokazuju da današnjem gledaocu ne treba više uteha koju mu, u vidu romantizovane pretstave osnovnih vrednosti liberalnog kapitalizma, nudi Laš, već nešto “jače” – treba mu patnja, krv, smrt, uništenje… a sve to kao kompenzacija za sve veće stradanje kojem je svakodnevno izložen. Biti u “organskoj vezi” sa životom današnje zajednice ne znači biti blizak izvornom duhu takmičenja, već duhu dominacije i destrukcije.
Interesantna je i Lašova teza da “degradacija sporta izvire iz degradacije rada, koja stvara kako potrebu tako i povoljne uslove za komercijalizovanu ‘rekreaciju'”. (65) Laš ima u vidu procese industrijalizacije koji je postao vladajući oblik rada daleko pre nego što je sport uopšte uobličen kao institucija, odnosno, kada su radnici izborili za “slobodno vreme” u kome su mogli da se opredele za rekreativne oblike delatnosti. Komercijalizacija sporta (rekreacije), kao što istorijske činjenice govore, razvija se uporedo sa povećavanjem kvantuma “slobodnog vremena” radništva, odnosno, kao izraz nastojanja vladajuće klase da uspostave kontrolu nad “radnim masama” i u neradnom vremenu. Kapitalistička priroda manipulacije radnicima ogleda se u tome što je kapital sport, kao političko sredstvo za zaštitu strateških interesa kapitalizma, uključio u procese kapitalističke reprodukcije stvarajući od njega sastavni deo sve ekspanzivnije industrije zabave.
Što se tiče “autonomije kulturne tradicije” u sportu, treba reći da je sport radikalni obračun s nacionalnim kulturama, kao i s emancipatorskim nasleđem građanskog društva. Glorifikujući sport kao igru Laš “zaboravlja” da u sportu dominiraju princip kompeticije i princip učinka, što znači da je odnos čoveka prema sebi i drugima posredovan kvantitativnim merilima u kojima se gubi kako kulturni, tako i individualno-ljudski izraz. Proglašavajući “rizik, smelost i neizvesnost” glavnim odlikama igre, Laš je samo uobličio izazove koje upravo realnost kapitalističkog društva postavlja pred čoveka – da bi mogao da opstane. U sportu se čovek “slobodo voljno” opredeljuje za vrednosti koje pretstavljaju egzistencijalni imperativ i osnovni način integracije u kapitalističko društvo. Lašova “igra” samo prividno nudi bekstvo iz realnosti: u njoj se vladajući odnosi i vrednosti uspostavljenog sveta pojavljuju u formi “igre”, znači neobaveznosti i spontanosti. Pored toga, kakva je to “sloboda” koja se temelji na bekstvu iz života? Nije li Lašova igra samo beznadežno iživljavanje neslobode koje čoveka gura u još veće ropstvo?
Laš je značajno osiromašio predstavu o igri svodeći je na “rizik, smelost i neizvesnost”, pridodajući joj “maštovitost”. Iz pojma igre izbačene su one vrednosti koje izražavaju humanističke tekovine modernog doba: stvaralaštvo, individualnost, kooperativnost, tolerancija… Slepo se držeći Hobsovih i Huizinginih antropoloških polazišta, Laš je odbacio društveni karakter igre i sveo igru na borbu između atomiziranih egoističnih individua koja se odvija po pravilima koje diktira kapitalistički poredak. Poput Huizinge, Laš uspostavlja kulturni karakter igre na nivou represivne normativnosti: “Prekršiti pravila znači uništiti čar.” (66) I u Lašovoj igri dominira olimpijski, odnosno, anti-prometejski agon. Dvoboj, rat, krvave borbe u ringu – najviši su izazovi i za Lašovu igru. Slobodarska borba, i u njenom kontekstu rizik, smelost i neizvesnost, uklonjeni su iz Lašove istorije ljudskog društva. Lašova teorija je radikalni obračun s (modernom) idejom progresa. On nije stvaralac novog, već zadrti branilac prevaziđenih oblika društvenog života. Beznadežno okrenut ka prošlosti, Laš stavlja antičku ritualnu borbu za pobedu u istu ravan sa modernim sportom. U nastojanju da izgradi što uverljiviju iluziju sporta kao otelotvorenje izvornog duha borilačkog individualizma (“pravog” kapitalizma), Laš je iz sporta izbacio ideju “ličnog dostignuća”, odnosno, težnju ka pobedi postizanjem “najboljeg rezultata” (rekorda) – bez čega ne samo da nema modernog sporta, već nema ni modernog društva.
Opsednut nastojanjem da po svaku cenu sačuva uspostavljeni poredak, Laš nije u stanju ni da pretpostavi da ljudska mašta, na koju se poziva, može da zamisli i takvu igru koja se ne temelji na međusobnom obračunu ljudi. Laš se obrušava na one kritičare takmičenja koji nastoje da svedu sport na “zdrave telesne vežbe”, optužujući ih da se “plaše da će nesvesni impulsi i fantazija da nas nadvladaju ako im dozvolimo da se pojave” (67) – kao da je sterilizovani telesni dril, koji je samo jedan od proizvoda kapitalističkog društva, jedina alternativa uspostavljenom sportu.
Osnovno protivrečje Lašove koncepcije je u tome, što on kritikuje “degradaciju sporta” istovremeno nastojeći da sačuva društvene odnose i vrednosti koji je uzrokuju. Laš “previđa” da su sve agresivnije “horde gledalaca”, senzacionalističko novinarstvo, treneri kao goniči robova, profesionalizacija i komercijalizacija, znači, “degradacija sporta” – upravo rezultat razvoja kapitalizma. Sport je oduvek samo sledio “sudbinu” kapitalističkog društva i na to nas, uprkos njegovom nastojanju da sport posredstvom “autonomije kulturne tradicije” svede na pojavu sui generis, upućuju same Lašove analize.
Lašova koncepcija označava početak kraja liberalističke teorije sporta, ideološke kičme sportskog pokreta (modernog doba). Liberalistička misao se od teorije sporta transformiše u (neo-liberalističku) kritiku postojeg (pre svega profesionalnog) sporta: idealizovana slika (nekadašnjeg) “pravog” sporta sučeljava se s “degenerisanim” sportom naših dana. “Izvorne vrednosti” kapitalizma sele se iz sportske realnosti u sferu mita. Umesto da otvara prostore budućnosti, liberalistička misao postaje čuvar prošlosti; umesto delatno-optimističkog, uspostavlja se vladavina rezignirano-ciničnog duha.
