Bero Rigauer je svoje razmatranje o sportu usmerio na odnos između (industrijskog) rada i sporta. Po Hopfu, “Rigauerov rad ne može se posmatrati jednostavno kao otelotvorenje Habermasovih misli, jer se ova dva autora razlikuju u metodama. Dok Habermas polazi od analize rada i izvodi određene zaključke o ponašanju u slobodnom vremenu, Rigauer pokušava da dokaže postojanje veze između rada i sporta – da u oba radna sistema… ‘pojam vrednosti učinka zauzima visok društveni rang’. Rigauer obrađuje princip učinka kao deo sistema vrednosti (po Parsonsu), dakle, sociokulturno.” I pored razlika, Rigauer sledi Habermasov pristup društvu i “sport smatra ‘instrumentalnom radnjom’, jer potpuno odvaja pojam instrumentalne radnje od Marksovog pojma rada i rad označava kao ‘ciljnoracionalnu radnju’ (po M. Veberu)”, čime je omogućeno da se “društveni sistemi razlikuju po tome da li u njima prevladava ciljnoracionalna radnja ili interakcija”. Ovde Hopf, u fusnosti, dodaje da je “razlikovanje rada i uzajamnog odnosa i Habermasove koncepcije da je emnacipacija moguća samo u oblasti uzajamnog odnosa, mnogo uticalo na diskusije o emancipaciji u sportu. Ditrih (kao i Hauptman, Bernsdorf) je eksplicitno pokušao da razlaganjem sporta na instrumentalnu i komunikativnu radnju (interakciju) pronađe sastavne delove sporta koji nisu interakcija, preko kojih je moguća emancipacija (kod Rigauera nalazimo slične pokušaje, npr. u “Sport i rad“)”. Hopf smatra da “Habermasovu predstavu emancipacije treba odbaciti”, budući da on emancipaciju “vidi ograničenu u oblasti interakcije, ne-rada”, čime je “oblast rada, u kojoj se samo, po Marksu, može ostvariti emancipacija, ostavljena u stanju prinuda.” (13)
Po Rigaueru, “prvi stepen (u nastanku) metoda treninga i obuke u modernom sportu učinka blizak je zanatskom stupnju proizvodnje”. Rigauer se poziva na “istorijski primer”: “Još 1896 mogao je bacač kugle i trkač Garet da pobedi u bacanju diska, iako je u Atini prvi put imao priliku da vidi disk.” (14) Kao posledica sve intenzivnijeg “rasparčavanja rada” (ovde se Rigauer poziva na Fridmana), sport “preuzima analogne metode treninga i obuke – u svakom slučaju sa izvesnom vremenskom distancom”. Sa genetskog aspekta gledano, zaključuje Rigauer, “sport učinka očigledno se nalazi u kauzalnoj istorijsko-društvenoj vezi sa industrijskim razvojem racionalnog organizovanja ljudskog rada.” (15) Ako pođemo od ovih Rigauerovih stavova, neminovno se nameće pitanje kako je moguće da se krajem XIX veka, u vreme kada se industrijski razvoj na Zapadu nalazio u fazi najintenzivnijeg razvoja, u osnovi sportskog treninga i obuke našla zanatska proizvodnja? Ako je suditi po Marksu, manufakturna proizvodnja je još sredinom XVI veka počela da istiskuje zanatsku proizvodnju da bi dosegla svoj najviši stepen razvoja sredinom XVIII veka: “Proširenje svetskog tržišta i kolonijalni sistem, koji spadaju u krug opštih uslova za postojanje manufakture, pružaju manufakturnom periodu bogat materijal za podelu rada u društvu. Nije ovde mesto da dublje zalazimo u dokazivanje kako ona pored ekonomske zahvata i svaku drugu oblast društvenog života i svugda udara temelj onom izgrađivanju stručnosti, specijalizaciji i rasparčavanju čoveka koje je još učitelju A. Smitha, A. Fergusonu, izmamilo usklik: “Mi smo nacija helota i nema više slobodnih građana među nama”.” (16)
Pretvaranje radnika u “nakazu”, (17) od strane manufakture, dovodi do kraja krupna industrija koja “tehnički ukida manufakturnu podelu rada i njeno doživotno vezivanje čitavog čoveka za jednu delimičnu operaciju, a da u isto vreme kapitalistički oblik krupne industrije još strahovitije reprodukuje tu podelu rada: u pravoj fabrici pretvarajući radnika u svestan pribor kakve delimične mašine, a svugde inače, bilo mestimičnom upotrebom mašina i mašinskog rada, bilo uvođenjem ženskog, dečijeg i nekvalifikovanog rada kao nove osnovice podele rada. Protivrečnost između manufakturne podele rada i suštine krupne industrije probija se silom. Ona se između ostalog ispoljava u strahovitoj činjenici da se veliki deo dece, zaposlene u modernim fabrikama i manufakturama, i koja su od svojih najnežnijih godina prikovana za najjednostavnije manipulacije, godinama eksploatiše a da ne nauči nikakav rad koji bi ih osposobio da bi se kasnije mogla upotrebiti bar u istoj manufakturi ili fabrici.” (18) Što se “duhovnih snaga” tiče, o tome Marks piše sledeće: “Odvajanje duhovnih snaga procesa proizvodnje od ručnog rada i njihovo pretvaranje u sile kapitala nad radom završava se, kao što smo već ranije nagovestili, u krupnoj industriji, podignutoj na temelju mašina. Delimična umešnost individualnog, opustošenog mašinskog radnika iščezava kao sporedna sitnica pred naukom, pred ogromnim prirodnim silama i masovnim društvenim radom, koji su oličeni u mašinskom sistemu i koji s njime čine moć “gazde” (mastera). (…) Tehničko potčinjavanje radnika jednoličnom hodu sredstava za rad i naročiti sastav radnog tela od lica oba pola i najrazličitijih godina starosti stvaraju kasarnsku disciplinu koja se izgrađuje u savršen fabrički režim i potpuno razvija već ranije pomenuti rad vrhovnog nadzora, ujedno, dakle, i podelu radnika na ručne radnike i nadzornike, na industrijske redove i industrijske podoficire.” (19)
U vreme kad je Garet bacao disk, kuglu i trčao, “industrijsko društvo” je imalo za sobom desetine godina najintenzivnijeg razvoja i to ne na temelju zanatskog, već industrijskog rada. Štaviše, o pravom prodoru metoda industrijskog rada u sport možemo govoriti tek nakon Drugog svetskog rata, u vreme kada je sport postao prvorazredno političko oruđe u međublokovskom obračunu. Isto tako, prvi koji su od sporta stvorili industrijski pogon za proizvodnju rekorda (rekordera) bile su zemlje “realnog socijalizma” koje su bile na znatno nižem stupnju industrijskog razvoja nego razvijeni kapitalistički svet. I danas je “plansko” postizanje rekorda od strane bivšeg DDR-a ostao izazov na koji je teško odgovoriti. Međutim, čak 1952, na Olimpijskim igrama u Helsinkiju, znači više od pola veka nakon Gareta, češki trkač Emil Zatopek postiže novi svetski rekord na 10.000 metara, osvaja prvo mesto na 5.000 metara i pobeđuje u maratonu – a da nikada ranije nije pretrčao tu distancu. Pretrčavši nešto više od polovine staze, Zatopek se obratio glavnom favoritu trke, Englezu Džemsu Petersu: “Izvinite, nisam trčao maraton ranije, ali zar ne mislite da bi trebalo da trčimo malo brže?” Nakon toga, Zatopek je ubrzao tempo i završio sa više od dva minuta prednosti pred svojim rivalima. (20) Sve ovo ne smeta Rigaueru da današnji sport suprotstavi sportu sa kraja XIX veka u kome je industrijsko društvo doživelo svoj puni procvat i u kome je davno bila prevaziđena ne samo zanatska osnova rada, već i oblici društvene svesti koji su se na osnovu njega formirali. “Izvesna vremenska distanca” iznosi više od pola veka pa se logično nameće pitanje kako je zanatski rad, u razvijenom industrijskom društvu, mogao da bude osnov za sportsku delatnost, odnosno, šta je to trebalo da se desi pa da metodi racionalizacije, koji dominiraju u industrijskom radu, postanu dominirajući i u sportu? Interesantno je i to da Rigauer ništa ne govori o drugim metodima koji se primenjuju u sportu (od dopinga preko hormonalnih terapija do genetskog inžinjeringa), a koji nemaju veze sa industrijskim radom, što samo upućuje na činjenicu da su metodi industrijskog rada samo jedno od sredstava koja se primenjuju u sportu da bi se omogućio dalji “progres” koji se zasniva na apsolutizovanom principu kvantitativno merljivog učinka. U vezi s tim i pitanje, kada je došlo do razvoja novih metoda i intenziviranja njihove primene što je dovelo do toga da sportisti, još od detinjeg uzrasta, i bukvalno postanu objekti najmonstruoznijih “naučnih tretmana” koji po svojoj destruktivnoj prirodi prevazilaze sve što je viđeno u industrijskoj proizvodnji? Zbog čega je to bitno?
Rigauer sve vreme nastoji da dokaže neposrednu uslovljenost sporta industrijskim radom. On je glavni krivac što sport nije slobodna aktivnost slobodnih ljudi, već radni pogon koji se bavi proizvod njom rekorda – po njegovom uzoru. Otuda ta nategnuta kauzalnost koja sa lakoćom preskače čitave istorijske periode da bi se našla u prostoru u kome su metodi industrijskog rada postali samo jedan od načina sve stravičnijeg uništavanja čoveka. Hopfov odgovor Ajhbergu, da Rigauerovo delo “ništa ne gubi ako se neke paralelnosti ne poklapaju”, treba prihvatiti sa rezervom budući da je “nasilno dokazivanje kauzalne veze” (Ajhberg), (21) posledica Rigauerovog redukcionističkog pristupa industrijskom radu i sportu koji sledi iz ograničavajućeg teorijskog koncepta koji se nalazi u poleđini njegove analize (i uspostavlja određene političke okvire) – koji on nije želeo da dovede u pitanje. Neposredna posledica ovakvog pristupa je usmeravanje kritičko-menjalačkog uma iz društvenog prostora i sa polja političke borbe na polje besplodnih fenomenoloških analiza.
Rigauer je principu učinka dao centralno mesto u analizi paralelnosti i uslovljenosti sporta industrijskim radom. Problem je u tome što on ne pravi bitnu razliku između industrijskog i prethodnih oblika rada, odnosno, što ne shvata da se radi o kapitalističkom načinu industrijske proizvodnje, bez čega nema modernog pojma učinka. Ovde se treba potsetiti i Marksovog stava da se “svugde mora praviti razlika između veće proizvodnosti koja je plod razvitka društvenog procesa proizvodnje, i veće proizvodnosti koja je plod kapitalističke eksploatacije procesa proizvodnje”. (22) Rigauer je iz rada, a to znači iz odnosa rada i sporta, uklonio čitav posrednički mehanizam kapitalističke reprodukcije koji nameće specifični istorijski oblik kvantitativnog posredovanja kojim se određuje učinak: ne upotrebna, već prometna vrednost proizvoda (robe) postaje mera vrednovanja učinka.
To što je Garet bacao disk koji nije prethodno ni video govori kako o nerazvijenosti sporta (relativno niskog nivoa učinka), tako i o činjenici da je odnos prema sportu još bio posredovan “čistim” duhom takmičenja u sučeljavanju sa kojim se, pogotovu u “pedagoškoj” ravni, razvija princip učinka. Sport, kao transparentna afirmacija “principa jednakosti na startu”, “lične inicijative”, “borilačke volje”, “ličnog dostignuća” (Lašova “autonomija kulturne tradicije”), dakle izvornih vrednosti “pravog” kapitalizma, pružao je (prvo u normativnoj a kasnije u propagandističkoj ravni) “prirodni” otpor tendenciji da bude integrisan u sistem kapitalističke reprodukcije, pogotovu da postane industrijski pogon za proizvodnju rekorda. To je jedan od glavnih razloga za uspostavljanje “vremenske distance” između nastanka modernog sporta i primene metoda inustrijskog rada u njemu. Garetov odnos prema sportu nije se temeljio na preživelim ostacima zanatskog rada, već na duhu liberalizma koji je u “izvornoj spontanosti” ljudske borbe i savladavanja napora (postizanja učinka) tražio spas od monopolističkog kapitalizma koji neumoljivo, posredstvom tehnike i nauke, od “slobodne individue” stvarao podanika sve moćnijih kapitalističkih koncerna. Međutim, upravo je progresistički karakter liberalizma (citius, altius, fortius), posredstvom mehanizma “slobodne konkurencije” (tržište), doveo do toga da se, umesto “ličnog učinka (dostignuća)”, kao oblika spontanog ljudskog samoprevazilaženja, uspostavi dominacija (kapitalističkog) principa učinka izraženog u “rekordomaniji”. Posredstvom kvantitativnog sravnjivanja, učinak postaje od čoveka otuđena vrednost i kao takva “objektivni kriterijum” za određivanje “ličnog dostignuća”. Kada Rigauer govori o Garetu on ima u vidu činjenicu da još nije bila izvršena specijalizacija koja je karakteristična za industrijski rad, a ne o karakteru njegove sportske aktivnosti u kontekstu prirode (modernog) kapitalističkog učinka. Isti oni mehanizmi koji su od proizvoda stvorili robu, stvorili su od ljudskog rezultata rekord. Apsolutizacija rekorda stvorila je uslove da se čovek takmiči sa “objektiviziranim” i depersonalizovanim rezultatom (rekordom), što znači da “pravi” protivnik postane izlišan. Pošto je (apstraktni) “rekord” postao mera vrednovanja “dostignuća”, odnosno, “pobede”, neposredni smisao sporta postaje postizanje rekorda, što znači potpuno podređivanje čoveka svim onim metodima i sredstvima sa kojima on može da se postigne. Rigauer nije shvatio da pojavljivanje racionalizacije u sportu, koja je karakteristična za industrijski rad, pretpostavlja racionalizaciju pristupa sportu koja podrazumeva njegovu instrumentalizaciju. Industrijski rad jeste bio nužan, ali ne i dovoljan uslov da bi sport postao oblast u kojoj će se reprodukovati metodi primenjeni u industrijskom radu. Kapitalistička eksploatacija industrijskog rada, odnosno, postajanje sporta pogonom kapitalističke reprodukcije i (političkim) sredstvom za zaštitu strateških interesa kapitalističkog poretka je ona karika koja uspostavlja vezu između rada i sporta kao konkretnih društvenih pojava.
Izbacujući proizvodne odnose iz industrijskog rada, Rigauer je izgubio iz vida da priroda primene metoda industrijskog rada u sportu uslovljavaju i uspostavljanje međuljudskih odnosa u kojima se reprodukuju odnosi vladanja (potčinjavanja) i eksploatacije, odnosno, hijerarhija moći koja je karakteristična za kapitalistički proizvodni (industrijski) pogon. Tome ide na ruku priroda sporta kao otelotvorenje principa kompeticije (borilački individualizam koji se temelji na agresivnom egoizmu) i “individualnog dostignuća” (učinka). To je, između ostalog, ono što razlikuje radni od sportskog pogona a do čega Rigauer, svodeći odnose između ljudi na formalizovana ponašanja, nije mogao da dođe. Uzmimo za primer položaj sportiste. Rigauer: “Sama uloga sportiste koji je usmeren ka učinku biće utvrđena – slično ulozi koju imaju radnici i nameštenici – na osnovu individualnog proizvođenja posebnog učinka. Od njega se očekuje ponašanje koje je usmereno ka učinku: trening (rad), marljivost, tačnost, ispunjavanje zadataka na treningu (radni plan) i tome slično. U ugovoru (trening ili radni-ugovor, na primer trening-obaveza kod veslača, licencni igrački ugovor u fudbalu), koji je obavazujući za ugovorne strane, se utvrđuju sva očekivana ponašanja u okviru određene uloge”. (23)
Rigauer rad sportiste svodi na trening. Iz njegove analize sledi da klub kupuje igrača da “uredno” trenira, a ne da igra utakmice. U stvari, pravi rad sportiste je igranje utakmica, osvajanje bodova, dovođenje publike, omogućavanje televizijskih prenosa, reklama, što znači – proizvođenje profita za vlasnike kluba. U širem smislu i trening spada u rad, ali kao priprema za glavni show koji proizvodi efekte zbog kojih se i organizuju sportske pretstave. Rigauer polazi od principa učinka, ali zaboravlja da nije učinak na treningu taj po kome se vrednuje rad igrača, već je to učinak na utakmicama. Shodno tome, opstanak igrača u klubu zavisi pre svega od toga da li je “pružio očekivanu igru” koja se, opet, ne procenjuje na osnovu Rigauerovih formalizovanih zahteva, već na osnovu rezultata koji klub postiže. Uspeh u takmičenju, što znači borba za opstanak u sportskom show-business-u, pretstavlja onu silu koja relativizuje učinak na utakmici, a time i učinak na treningu i određuje ko će se naći na klupskoj “crnoj listi”. Ugovorom ne samo da se ne utvrđuju “sva očekivana ponašanja”, u okviru uloge koju igrač treba da ima, već nema ni reči o osnovnom ponašanju igrača od kojeg mu zavisi egzistencija i afirmacija – o igračkoj delatnosti. Potpisujući ugovor sa klubom igrač prodaje svoju radnu snagu (igračku sposobnost) i obavezuje se da će ispunjavati “sve obaveze prema klubu” i da će bespogovorno prihvatiti “klupska pravila”. Za uzvrat, dobija određenu materijalnu nadoknadu za potpis ugovora, koji je uvek na određeno vreme, reguliše mesečna i druga primanja itd. Ono što mu klub ne garantuje je mesto u timu, odnosno, elementarno radno pravo – da igra. Garantovanje prava na igru (rad) razrušilo bi osnove samog profesionalnog sporta, uništilo osnovni pokretački mehanizam koji reprodukuje samovolju koja treba da natera čoveka da uništi svoje “protivnike” i sebe da bi se nastavila ludačka trka za profitom. Egzistencijalna ucena je najjednostavniji i naefikasniji način da se ubije ljudsko u čoveku i od njega stvori zver, kamikaza, gladijator, cirkuzaner, mašina za davanje golova i postizanje “neverovatnih rezultata”. U sportskoj ekipi dominira princip “borba svih protiv svih” u ogoljenom obliku. Pravilo je da svaki igrač ima jednu ili više “zamena”. Trening je otvorena borba između suigrača za mesto u timu. Jer, biti u timu znači igrati, odnosno, obezbediti novi ugovor, pobeći iz sirotinjskog geta, povećati šansu za opstanak… Borba za mesto u timu je onaj mehanizam koji sistematski i podmuklo razara međuljudske odnose u ekipi i omogućava vlasnicima i treneru da obezbede bezgraničnu vlast nad igračima. Potpisivanjem profesionalnog ugovora igrač, zapravo, postaje svojina kluba, objekat samovolje vlasnika i trenera, jedan u klupskoj “ergeli” koji neprestano mora da se grčevito bori da bi se uvek iznova “dokazao” i “zaslužio” mesto u timu. Istovremeno, igrač je primoran da se u potpunosti povinuje vladajućoj samovolji, da uvek iznova dokazuje lojalnost vlasnicima kluba i treneru, da bude “poslušan momak” koji “ne zavlači nos tamo gde ne treba” i koji predano izvršava ono što se od njega zahteva (bilo da je reč o nanošenju teških telesnih povreda “protivniku” ili upotreba dopinga i drugih “stimulativnih” sredstava). Kada se tome doda pravo kluba na “obeštećenje”, što znači da sportista nije “slobodna “radna snaga, poput radnika, već je predmet kupo-prodaje, svojevrsno roblje vlasnika show-business-a, jasno je da se u sportu ne radi o (apstraktnoj) birokratizaciji odnosa na osnovama podele rada, kako to prikazuje Rigauer, već o reprodukovanju odnosa kapitalističke vlasti i eksploatacije i to u ogoljenom obliku. Rigauer je pokušao da putem “radnog ugovora” pribavi formalno (pravno) pokriće bezočnoj manipulaciji ljudima u sportu: “profesionalni ugovor” postaje juristička maska za diktaturu kapitala nad sportistom-najamnikom i način da joj se pribavi “civilizacijska” legitimnost.
Imajući u vidu Rigauerovo shvatanje položaja sportiste-najamnika, može se reći da on uopšte nije shvatio specifičnu prirodu sporta. Rigauer, naime, polazi od toga da je sportista, poput radnika, najamna radna snaga, “previđajući” očiglednu činjenicu da je on pre svega, kao telesnost, predmet rada (obrade) i oruđe za rad. U sportu se, dakle, ne reprodukuje samo odnos kapitala prema radnoj snazi, već i odnos kapitala prema oruđu za rad i prirodi kao predmetu rada (sirovini). Iskorišćavanje radne snage sportista pretpostavlja pretvaranje njegovog tela u oruđe za postizanje rekorda (robotizacija) i njegovo iskorištavanje (uništavanje) kao energetskog izvora i sirovine. Potpisujući ugovor sportista prodaje sebe “u paketu” budući da izgradnja ubilačke i (samo)destruktivne telesnosti pretpostavlja uništavanje ljudske i razvoj ubilačko-(samo)destruktivne svesti. Iza “radnog ugovora” sportiste i njegovih formalizovanih uloga kriju se, zapravo, moderni robovlasnički odnosi. Kada se imaju u vidu prihodi najvećih “zvezda” sportskog show-business-a, njihovo ponašanje i tretman u javnosti – položaj sportiste ni najmanje ne izgleda tragično. Stvari izgledaju sasvim drugačije kada se zna da na hiljade dece nestane u sve dubljoj močvari današnjeg sporta – da bi jedan mogao da uspe. Istovremeno, svaki novi rekord odnosi sve veći broj ljudskih života. U sportu, senke smrti ukrštaju se sa blještavim sjajem reflektora.
Kod Rigauera radi se o redukovanom paralelizmu. On ne nastoji da analizira sport kao kompleksnu i specifičnu društvenu pojavu, na osnovu čega se jedino i može doći do pravih i plodotvornih analogija između rada i sporta, već ostaje na površini pojava konstruišući formalizovane karakteristike i veze koje pre mistifikuju, nego što upućuju na pravu prirodu sporta. Osnovna Rigauerova metodološka pogreška je u tome, što razvoj sporta nije sagledao u kontekstu razvoja kapitalističkog društva, već u kontekstu razvoja industrijskog rada koji, nekritički sledeći Habermasa, svodi na “instrumentalnu” delatnost. Na taj način rad je izgubio društveni, a zadržao tehnički karakter. Polazeći od sličnosti između tako određenog industrijskog rada i sporta, Rigauer svodi sport na delatnost koja odgovara radu kao instrumentalnoj delatnosti. Redukcionistički odnos prema radu postaje polazište za redukcionistički odnos prema sportu: sport nije posebna društvena pojava, nego poseban oblik ljudskog ponašanja koji je analogan industrijskom radu u kome (instrumentalni) karakter radnih uloga određuje prirodu međuljudskih odnosa. Čak i da prihvatimo da je osnovni smisao Rigaurovih razmatranja bio da prikaže sličnosti između industrijskog rada i sporta, treba reći da se one mogu razumeti na pravi način samo ukoliko se ima u vidu da je sport specifična društvena pojava.
Sputan ograničenim mogućnostima svog metodološkog koncepta, Rigauer nije bio u stanju da izvrši uporednu analizu razvoja kapitalizma i razvoja sporta, odnosno, uslovljenosti razvoja sporta razvojem kapitalizma, što bi otvorilo mogućnost za plodotvorne analize i zaključke. Sudbinski vezan za redukovani model industrijskog rada, na osnovu kojeg konstruiše redukovani model sporta, Rigauer teško može da pruži zadovoljavajuće odgovore ne pitanja koje postavlja kapitalizam u tzv. “post-industrijskoj” fazi razvoja. Radi se, naime, o postajanju sporta show-business-om čija priroda je neposredno uslovljena destruktivnim prirodom „potrošačkog društva“, a pravila igre diktirana od strane vlasnika kapitala.
I pored toga što je svoju analizu odnosa između industrijskog rada i sporta stavio u ograničeni istraživački kontekst, metodološka ograničenost njegovog redukovanog paralelizma ne pojavljuje se kao ograničenje za definisanje odnosa prema sportu kao realnoj društvenoj pojavi, odnosno, prema kapitalističkom društvu. Iako konstatuje da je novo samorazumevanje sporta moguće samo u okviru opštih društvenih promena, područje rada (kapitalističke reprodukcije), shodno njegovoj koncepciji, ostaje van domašaja kritičko-menjalačke prakse. Kad je reč o sportu, Rigauer prvo ukazuje na svojevrsnu fatalnu uslovljenost sporta industrijskim radom, da bi se, na kraju svog razmatranja, založio “za jedno novo razumevanje sporta” koje će da se distancira od učinka koji “kopira ciljno-racionalni model koji odgovara radu” i koje će svoje delatno otelotvorenje pronaći u “sportskom pokretu” (Sportbewegung) (24) – koji je širi od sporta učinka i kojem “neprestano preti opasnost da prihvati modele mišljenja koji su bliski radu, koji su povezani sa autoritetom i koji su apolitični”. Na taj način Rigauer uvodi u problematiku sporta “sportski pokret” koji ne samo da nastaje u “industrijskom društvu”, a istovremeno je (za razliku od sporta) nezavistan od njega, već postaje samostalna menjalačka snaga koja je u stanju da oslobodi etablirani sport pogubnog uticaja industrijskog rada i omogući da sport “dođe do novog pojma o sebi”. Radi se o tome da se u sportu “ukinu delatne strukture koje odgovaraju radu”, odnosno, da se “razgrade represivne racionalne mere i razobliči fetišizam učinka”. U tom pravcu su, po Rigaueru, već učinjeni pokušaji u “današnjoj sportskoj praksi” i to posredstvom pokreta “Drugi put” (“Zweiten Weg“) Sportskog saveza (Zapadne) Nemačke. Rigauer se, dalje, zalaže da se “ukinu shvatanja i delatnosti koje su vezane sa autoritet”, što znači da “sportski pokret” treba da omogući da se u sportu ukinu pravila, propisi, birokratsko odlučivanje, poslušnost i da se na osnovu samostalnog opredeljivanja kvantitativno i kvalitativno proširi individualni delatni prostor. Rigauer takođe smatra da treba da se izvrši “politizacija” sporta u tom smislu da oni koji se bave sportom treba da “ustanu protiv politički zloupotrebljene moći”, a to znači protiv povezivanja sporta sa državnom vlasti (ovde Rigauer ima pre svega u vidu sportiste u tzv. “realnom socijalizmu”). Na kraju, u okviru zahteva za “deideologizacijom sportskog pokreta”, Rigauer se zalaže za takvo shvatanje sporta koje se neće temeljiti na “fiktivnim pretstavama naših želja”, nego na “empirijskim osnovama” i “prosvetiteljskim principima” na čemu može da se utemelji takav koncept, koji “otvara sport za nešablonizovane procese učenja”. (25)
Ako pođemo od Rigauerovog osnovnog stava da sport nije pojava sui generis i da je uslovljen industrijskim radom, postavlja se pitanje kako je uopšte moguć sport koji ne samo da nije “udvajanje sveta rada”, već je njegova suprotnost? Ovo pitanje je tim pre opravdano, jer promene u sportu treba da izvede “sportski pokret” čiju kičmu pretstavlja institucionalizovani vrh etabliranog sporta koji je upravo predmet Rigauerovog kritičkog razmatranja. Šta se to bitno desilo što je dovelo do formiranja “sportskog pokreta” i usmerilo ga ka “prevratničkoj praksi“? Kako to da su nosioci sporta iznenada napustili svoje formalizovane uloge, koje im je nametnuo industrijski rad, i okrenuli se protiv sile koja je, od nastanka sporta, neposredno uslovljavala njegovu prirodu? Rigauerov odgovor na ovo pitanje ukazuje na to, da se njegov „Drugi put“ ne zasniva na instrumentalnoj, nego normativnoj sferi, tačnije, da je svesni odnos ljudi prema sportskoj delatnosti od presudnog značaja za njen razvoj.
Odlučujuća promena koja je, po Rigaueru, uslovila uspostavljanje kritičko-menjalačkog odnosa prema sportu, nastala je u oblasti proizvodnje: “…kako današnje konzumersko društvo proizvodi kvantitativno više nego što mu je potrebno za obezbeđivanje njegove egzistencije, tako i sport učinka ponekad proizvodi rekordne rezultate koji jedva mogu da posluže održanju ili popravljanju telesnih funkcija”. (26) Vrhunski sportista je izložen takvim psiho-fizičkim naporima “koji od njega neretko stvaraju invalida, a u pojedinim slučajevima dovode do smrti”. Imajući u vidu da je Rigauer i rad i sport sveo na instrumentalnu dimenziju i da je odnos prema čoveku postavlja u okvire uloga koje uslovljavaju i uokviruju njihovo ponašanje, njegovo pozivanje na zdravlje, odnosno, pokušaj da se postavi pitanje o smislu sporta kao ljudske aktivnosti, ozbiljno je odstupanje od njegovog osnovnog opredelenja. Interesantno je i to da Rigauer uspostavlja analogiju između kvantiteta robne proizvodnje i dostignutih rezultata u sportu, ali prema njima ima različiti pristup: činjenica da “konzumersko društvo proizvodi kvantitativno više nego što mu je potrebno” nema onaj anti-egzistencijalni (anti-zdravstveni) karakter kao što to ima sport. Umesto da se sučelji s destruktivnom prirodom konzumerskog društva, Rigauer ostaje na nivou “kvantiteta”, iz čega slede tako suzdržani komentari sve dramatičnijeg zbivanja u sportu u kome je uništavanje čoveka postalo zakonitost, a ne slučajnost. Štaviše, čak i kao nesporni uzročnik onoga što se dešava u sportu, “konzumersko društvo” ostaje van domašaja kritike i samim tim menjalačke prakse.
Protivrečnost Rigauerove koncepcije još je očiglednija u njegovom razmatranju položaja “vrhunskog sportiste”: kako je moguće da se u sportu, koji je “udvajanje sveta rada”, sve više povećavaju psiho-fizička naprezanja koja od sportiste stvaraju invalide i vode ih u smrt, istovremeno dok dolazi do skraćivanja radnog dana i do smanjivanja telesnih naprezanja radnika? Zbog čega humanizovanje “sveta rada” nije dovelo do humanizovanja sveta sporta? Može se, isto tako, postaviti pitanje kako to da u procesima rada sve više dolaze do izražaja intelektualne sposobnosti čoveka, dok je u sportu čovek sve više sveden na telesnost, a “sportsko takmičenje” na krvave gladijatorske borbe i samoubilačke poduhvate?
Očigledno je da je u sportu došlo do obračuna s emancipatorskim mogućnostima industrijskog rada, pogotovu s emancipatorskim mogućnostima novih oblika rada u kojima dominira inovativni (potencijalno stvaralački) um. Uzmimo za primer žene. Nema modernog oblika radne aktivnosti u kojem žena nije ravnopravni učesnik. Istovremeno, u sportu žena je (i dalje) degradirana na biće “drugog reda” – zbog telesne “inferiornosti” u odnosu prema muškarcu. Rigauer nije shvatio da je sport otelotvorenje “progresivnog” duha kapitalizma, što znači da ima simboličan karakter. Apsolutizovanje principa učinka u sportu nametnuto je ulogom koju sport ima kao sredstvo za dokazivanje “razvojne snage” kapitalizma, što znači kao oruđe za zaštitu njegovih strateških interesa. Današnji rekordi, koji se mere desetim, stotim i hiljaditim delovima sekunde, koji za gledaoca imaju sve više samo apstraktnu vrednost, nemaju drugi smisao već da pokažu da je kapitalizam u stanju “da ide napred”. Metodi industrijskog rada samo su jedno od sredstava koja su primenjena u “razvoju sporta” i to kao oruđe kapitala i otuđene političke moći za potčinjavanje i uništavanje čoveka. Na to upućuje Marks konstatujući da mašina “sama po sebi znači pobedu čovekovu nad prirodnim silima, dok kapitalistički primenjena znači podjarmljivanje čoveka pomoću prirodnih sila”. (27)
Rigauerov obračun s “apsolutizovanim principom učinka” svodi se na obračun s instrumentalizovanim industrijskim radom, a ne sa kapitalističkim oblikom industrijskog rada. Ovde bi Rigaueru mogla da se uputi slična zamerka koju je Marks uputio “buržaskom ekonomisti”, da on “natura svom protivniku glupost da se ne bori protiv kapitalističke primene mašina, već protiv samih mašina”. (28) U sportu se pojavljuju od kapitala zloupotrebljeni metodi koji se pojavljuju u industrijskom radu što je sastavni deo eksploatacije industrijskog, kao društvenog, rada od strane kapitala radi postizanja određenih ekonomskih i političkih efekata u drugim društvenim oblastima. “Racionalizam”, o kome govori Rigauer, potiče iz kapitalističkog načina industrijskog rada, dakle, proizvodnje koja je orijentisana ka profitu, a ne ka zadovoljavanju istinskih ljudskih potreba. Njegova priroda je, u krajnjem, uslovljena iracionalnim (tržišnim) procesima, što znači da se radi o prividu racionalizma. “Racionalizam” i “planiranje” su oblici u kojima se pojavljuju destruktivni procesi kapitalističke reprodukcije, odnosno, načini na koji im se pribavlja “civilizacijska” legitimnost. Na temelju uspostavljenog tehnološkog i naučnog razvoja moguće je stvoriti istinsko humano društvo, a moguć je (ukoliko se ne stane na put kapitalizmu koji je postao totalitarni destruktivni poredak) “novi” totalitarizam koji će, upravo koristeći se dostignućima nauke i tehnike, prevazići sve oblike varvarizma koji su se pojavili u prošlosti; moguće je uspostaviti široki društveni pokret u kome će dominirati slobodni telesni aktivizam usmeren ka igri, pri čemu će naučna i tehnička dostignuća poslužiti za razvoj bogate stvaralačke individualnosti i međuljudskih odnosa (društveni karakter rada, solidarnost, tolerancija, emancipacija žena), a moguć je dalji razvoj uspostavljenih (destruktivnih) procesa. Sport je izvanredan primer na kome može da se vidi kako su emancipatorske mogućnosti industrijskog rada otuđene od čoveka postajući oruđe u rukama kapitala za porobljavanje čoveka i za sprečavanje društvenog razvoja.
Ovde treba potsetiti da se kritički racionalizam, koji je stvoren u vreme prosvetiteljstva, razvijao, u okviru slobodarske misli i prakse, ne samo uporedo, nego u sučeljavanju s “racionalizmom” koji je kapitalistički način proizvodnje uneo i u sport. Rigauerovo pozivanje na “prosvetiteljske principe”, kao osnove za kritiku uspostavljenog “vrhunskog sporta” i izgradnju “Drugog puta” u razvoju sporta, je nelegitimno budući da su oni (i pored insistiranja na „broju“) od nastanka sporta bili jedno od izvorišta za razvoj kritike sporta kao institucije, a to znači principa kompeticije i učinka koje Rigauer, u obliku “sportskog pokreta”, nastoji da sačuva.
Rigauerova kritika sporta ostaje u okvirima “standardnih” zahteva građanske teorije: negativne posledice razvoja “industrijskog društva” mogu se ukloniti uz pomoć kritičko-menjalačke prakse, a da se ne dovedu u pitanje osnove na kojima počiva kapitalističko društvo. Rigauer ne pravi samo digresiju time što odstupa, iz praktično-političkih razloga, od sporta kao nedodirljive sfere rada (“instrumentalna delatnost”), već što nastoji da ukloni “loše” posledice uspostavljenog razvoja ne dirajući uzroke iz kojih one proističu. Zbog toga je Rigaueru potreban apstraktni “sportski pokret” (iza kojeg stoji apstraktno “društvo”) koji je samo drugo ime za one koji su i do sada sport držali u svojim rukama. Vladajući establišment kapitalističkog društva putem “sportskog pokreta” treba da pokaže da je u stanju da “izađe na kraj sa negativnostima u sportu” da bi sprečio da sve bespoštednije uništavanje čoveka od strane kapitala i politike (kojima su tehnika i nauka samo sredstvo za postizanje ekonomskih i političkih ciljeva) bude, od strane “radikalnih elemenata”, iskorišćeno za obračun s uzrocima “degradacije sporta” (Laš), a to znači s kapitalističkim poretkom. “Drugi put” u razvoju sporta samo je iznuđen potez koji je započeo i završio u ideološkoj, tačnije, propagandnoj sferi poput svih onih “pokreta” koji su (zvanično) težili “čistom sportu” – bez sučeljavanja s uzrocima “negativnosti” i svim onim strukturama koji sport koriste kao sredstvo za sticanje dobiti, kao reklamni pano i kao sredstvo za manipulaciju “masama”, što znači kao sredstvo za zaštitu strateških interesa kapitalizma. Jer, kakve su šanse “sportskog pokreta” da se izbori za humanizovanje sporta ukoliko iza njega stoji Rigauerovo apstraktno “društvo”, a ne organizovani politički pokret? Očigledno, Rigauerovo odvajanje “sportskog pokreta” od političkog pokreta, koji je usmeren na iskorenjivanje uzroka degradacije sporta, a to znači na ukidanje kapitalističkog poretka, samo odgovara njegovom odvajanju kritike sporta od kritike kapitalizma.
I Rigauerova koncepcija se, u krajnjem, svodi na nastojanje da se dokaže da je vladajući poredak u stanju da ponudi novum i na taj način obesnaži glavni argumenat radikalnih kritičara – da na temelju i u okviru kapitalističkog poretka nije moguće stvoriti alternativu uspostavljenom razvoju. Umesto kritike sporta kao ideologije kapitalističkog društva, nudi se još jedna koncepcija koja u obliku “kritike vrhunskog sporta” nastoji da sačuva sport kao instituciju i udahne mu, putem “sportskog pokreta” (institucionalizovanog u obliku “Drugog puta“), “novi” život. Poput Kubertena, Dima, Baje-Latura i drugih “idealista” koji su nastojali da sačuvaju sport, kao “oazu sreće” (Fink), od razornog dejstva kapitalizma fanatičnim moralizmom i pozivima na rigorozno kažnjavanje sportista (u čemu je prednjačio olimpijski “čistunac” – fašist Everi Brendidž), i Rigauer predlaže razvoj “sportskog pokreta” koji će se pozivati na “prosvetiteljske principe” i istovremeno se razvijati u odnosu prema “lošoj” realnosti kao njegova “drugost”. Praktično, sport postaje paralelni svet u kome čovek treba da pronađe kompenzaciju za uskraćenu ljudskost u “svetu brige”.
U “Pogovoru” drugom izdanju svoje knjige “Sport i rad“, iz 1979, Rigauer je značajno korigovao neke svoje stavove. On je, doduše, i dalje kod “određenog tipa društvenog rada”, ali ovog puta govori o “kapitalističkoj industrijskoj proizvodnji” koja ima “razorno dejstvo na život”, kao i o tome da ovaj “loš” model “vrši odgovarajuće normativno dejstvo na druge društvene oblasti, kao i na sport”. Otuda “i sportu preti opasnost da postane životno razarajući model ljudskog ponašanja”. U “vrhunskom sportu” se, zaključuje Rigauer, ova tendencija “sve očiglednije ispoljava”. (29) I pored novih tonova, Rigauer do kraja ostaje dosledan branilac sporta, tako da ni u njegovom predlogu za budućnost nema sučeljavanja sa sportom sa aspekta slobodarskog telesnog aktivizma, odnosno, igre.
