Za savremeni kapitalizam upotrebljavaju se razni nazivi. Habermas koristi izraz “kasni”, a Vine “organizovani kapitalizam”. Imajući u vidu osnovne tendencije u njegovom razvoju može se reći da se radi o destruktivnom kapitalizmu. Od samog nastanka kapitalizma destrukcija je bila imanentna njegovoj biti, ali je tek sa nastankom “potrošačkog društva” destrukcija postala njegova dominirajuća odlika. Ne radi se samo o sistematskom, već o definitivnom uništenju života na Zemlji.
U sve bespoštednijem ekonomskom ratu koji se, na svetskom prostoru, vodi između najmoćnijih multinacionalnih koncerna, društvene institucije postaju instrument sa kojim se obezbeđuje stabilan razvoj kapitalističkog poretka. Sve se stavlja u igru: čitav institucionalni mehanizam mora da se razvija u skladu sa sve većim zahtevima koji pred njega postavljaju interesi kapitala. Ne da je politika prestala da na “klasičan način” bude zavisna od ekonomije, kako to tvrdi Habermas, nego je u potpunosti podređena logici ekonomskih odnosa (princip efikasnosti, organizacioni princip itd.) u nastojanju da od društva stvori proizvodno-potrošački logor u kome će razmišljanje i ponašanje ljudi u potpunosti biti podređeno egzistencijalnim interesima kapitala. Država postaje sredstvo za “uvođenje” logike bazičnih odnosa u društvo kao vrhovnog principa za organizovanje društvenog života, tako da “efikasnost” (nekada “pravednost”) postaje osnovno političko načelo. Umesto da je razum usmeren na stvaranje društvenih odnosa u kojima će čovek imati mogućnost da bude čovek i da obezbedi svoju egzistenciju, on postaje produžena ruka ekonomske (profiterske) strategije koja nastoji da sve društvene odnose i procese pretvori u segmente sopstvenog razvoja. “Nadgradnja” postaje sredstvo sa kojim treba postići da duh bazičnih odnosa postane pokretačka snaga ukupnog društvenog života, odnosno, aktivni sudeonik u njegovom dehumanizovanju. Njena delatnost svodi se, pre svega, na “planiranje budućnosti” kao aktivno sudelovanje u povećavanju izvesnosti preživljavanja uspostavljenog poretka. “Silaženjem” nadgradnje u bazu krug se zatvorio: država postaje totalizujući ratio krupnog kapitala koja treba da izvrši homogenizaciju društva (pre svega da očuva “socijalni mir”) i omogući stabilan razvoj kapitalizma. Insistiranjem na tezi o “uvođenju elemanata nadgradnje u bazu” želi se dokazati da je razum nadvladao stihiju, što je tačno ukoliko je reč o sprečavanju njenog nekontrolisanog razvoja. Zapravo, “razum” je postao oblik u kome se pojavljuju iracionalni procesi destruktivne kapitalističke reprodukcije.
Glavni oslonac “razuma” postaje instrumentalizovani ratio koji je sveden na sredstvo za razvoj (nauka, tehnika, organizacija i tsl.) i zaštitu (ekonomska, policijska, ideološka i drugi oblici represije) vladajućeg poretka. Uspešno je izvršena njegova sterilizacija, što znači da je očišćen od svih “vrednosnih predrasuda” postajući slepo i efikasno oruđe onih koji nastoje da u potpunosti ovladaju čovekom. Radi se o tzv. “upravljačkom umu” koji je prihvatio moderne oblike tehnološkog planiranja i koji ih, prilagođene i usavršene, primenjuje u planiranju ponašanja ljudi. U tom smislu, samo političko konstituisanje društva, način “vođenja politike” sve se više odvaja od ljudi prihvatajući logiku tehnokratske efikasnosti kao osnov uspostavljanja “racionalnog” društvenog poretka. Međutim, nastojati da se sopstveno društvo, koje se nalazi u vrtlogu svetskog zbivanja, konstituiše na osnovama “razuma”, isto je što i pokušati učvrstiti zidove svoga stana u zgradi koja se ruši. Stabilnost svakog pojedinačnog kapitalističkog društva zavisi od stabilnosti globalnog kapitalističkog poretka. Ako su njegovi temelji u krizi, “razumnim” merama, što znači integracijom društva pod patronatom države, kriza se može samo ublažiti (tzv. “kontrolisana kriza”), ali se ne može prevazići. “Racionalna politika” najrazvijenijih kapitalističkig država svodi se na izgradnju odbranbenog bedema od koga će se talasi krize odbiti i preliti na one koji su najmanje sposobni (najnerazvijenije zemlje) da se odupru krizi.
Ono što je najgore, kapitalizam uništava kako osnovne emancipatorske impulse (prosvetiteljstvo, pre svega) sa kojima je napredno građanstvo probilo zidove feudalnog društva, tako i civilizacijske tekovine građanskog društva bez kojih nema budućnosti. U tome je njegova sličnost sa fašizmom. Za razliku od fašizma, koji je uništenje humanističkog nasleđa građanskog društva stavio u kontekst uništenja “nižih rasa” i stvaranja “životnog prostora” nemačkom kapitalu i “arijevskoj nadrasi”, kapitalizam uništava kako narode (svetsku sirotinju ali i biološku reprodukciju u razvijenim kapitalističkim zemljama), tako i čitav životni prostor. Hitlerov fašizam imao je genocidnu prirodu; savremeni kapitalizam ima ekocidnu prirodu. U vezi s tim, još jedan “kvalitet” kapitalizma koji ga čini “superiornim” u odnosu prema prethodnim porecima: da od posledica uništavanja prirode i čoveka stvara osnov za svoj dalji razvoj. Kapitalizam je postao samoreprodukujući mehanizam destrukcije, ogromna mehanička zver koja proždire prirodu i čoveka, a nazad izbacuje surogate “prirode” i “ljudskog” – i na tome ostvaruje profit koji dalje razvija njene destruktivne potrebe i mogućnosti.
Nauka i tehnika postale su osnovne poluge kapitala za uništavanje sveta i stvaranje tzv. “tehničke civilizacije”. Nije reč samo o uništavanju pomoću tehničkih sredstava, već o tehnizaciji društvenih institucija, međuljudskih odnosa, tela čoveka… Sve veće pretvaranje prirode u surogat “prirode”, sve intenzivnije dehumanizovanje društva i sve dramatičnije denaturalizovanje čoveka neposredna su posledica nastojanja kapitala (u sve bespoštednijem ekonomskom ratu) da ostvari potpuno komercijalizovanje prirodnog i društvenog prostora. Teško da se danas može bezrezervno podržati optimizam prosvetiteljstva, Marksovo shvatanje da čovek postavlja pred sebe samo one zadatke koje može da reši, pogotovu optimizam koji se zasniva na mitu o “svemoći” nauke i tehnike. Trka za profitima već je nanela životnoj sredini i čoveku nenadoknadive i još nepredvidive štete. Stvaranjem “potrošačkog društva”, što znači prelaskom kapitalizma u fazu “čiste” destrukcije, došlo je do takvog kvalitetnog skoka u uništavanju prirode i čovečanstva, da je i bukvalno došlo do “odbrojavanja” životu na Zemlji. Umesto “odumiranja” (Engels) institucija kapitalističkog društva, dolazi do odumiranja života. Teza konzervativnih građanskih teoretičara da se istorija čovečanstva završava sa kapitalističkim društvom postaje sve uverljivija. Ukoliko u tome ne bude sprečen, kapitalizam će, već na početku trećeg milenijuma, dokrajčiti ono što je ostalo od sveta.
Svaki vladajući poredak nastoji da stvori “svog čoveka”, što znači takvog građanina (podanika) koji se neće samo ponašati u skladu sa potrebama poretka, već i imati o sebi onakvu predstavu kakvu stvara vladajuća ideologija. U vreme prvobitne akumulacije kapitala, radinost, štedljivost i skromnost u potrebama bile su osnovne odlike “dobrog” građanina. U današnjem kapitalističkom društvu takav građanin dobio bi status najvećeg “neprijatelja poretka”. U tadašnjem društvu najveći problem je bio proizvesti; u “potrošačkom društvu” najveći problem je prodati. U nedostatku globalnih ratova (globalnog uništenja), nema potsticaja i prostora koji bi omogućio obnovu “graditeljske snage” kapitalizma. Sve veća proizvodnja robe i sve manja mogućnost njenog plasmana dovelo je do toga da se, u razvijenim kapitalističkim zemljama, širi slojevi stanovništva uključe u potrošnju i na taj način “učestvuju” u “rešavanju” krize hiperprodukcije. Od nekadašnjeg “skromnog” građanina, stvoren je “potrošač” čija je glavna dužnost da, u “slobodnom vremenu”, što pre potroši ono što je (i što nije) zaradio, a to znači da uništi što više robe i na taj način stvori novi prostor na tržištu. Sve veća agresivnost prosečnog (malo)građanina današnjeg kapitalističkog društva uslovljena je i time što kapital nastoji da od čoveka stvori potrošača-destruktora razvijanjem njegovih “normalnih” potreba do patološkog (samodestruktivnog) nivoa, kao i proizvođenjem “novih potreba” radi proširivanja tržišta (polja uništavanja). U vreme vladavine hrišćanstva, kao i u vreme nastajanja kapitalizma, ljudske potrebe sistematski su potiskivane (“asketizam” kao najviši vrednosni i životni izazov). U današnjem kapitalističkom društvu manijakalno-destruktivni hedonizam pretstavlja spiritus movens društvenog života. Radi se o takvom “pospešivanju zadovoljavanja potreba” koje vodi ka njihovoj deformaciji i degeneraciji. Brzina i intenzitet “zadovoljavanja potreba” diktirani su potrebama kapitala, u krajnjem, dinamikom njegovog obrta. Po rečima Alana Bluma, autora knjige “Sumrak američkog uma“, “život je pretvoren u neprekidnu, komercijalno prigotovljenu masturbacionu mašineriju”. Na delu je genetsko izobličavanje čoveka koje treba da dovede do takvih mutacija koje će omogućiti dobijanje “idealnog građanina” koji je “prilagođen” zahtevima uspostavljenog poretka destrukcije. Degenerisane “potrebe” čoveka postaju motorna snaga u razvoju kapitalizma.
Pri tom, sve je veći broj posredovanja u njihovom zadovoljavanju koja, naravno, imaju prvenstveno komercijalni karakter. Sam način zadovoljavanja potreba dobija tehnički karakter što samo ukazuje na činjenicu da sam čovek poima sebe sve više kao robotizovano, a sve manje kao prirodno i humano biće. Model “uspešnog seksualnog odnosa” tipičan je primer kapitalističkog degenerisanja prirodnih potreba i uništavanja ljudskosti. “Seksualni odnos” se svodi na tehniku “vođenja ljubavi” pri čemu telo “patrnera” postaje oruđe za izazivanje orgazma – uz upotrebu (posredovanje) sve većeg broja “pomagala”. “Uspešni seks” u “potrošačkom društvu” podrazumeva: kupiti odgovarajuća svetla, ogledala, krevet, dušek, jastuke, presvlake, prostirke, zavese, TV, video, kameru za snimanje, porno-filmove, seksi rublje, odgovarajuća pića, specijalnu hranu, posude, muzički stub, ploče, kasete, odgovarajuće kupatilo, peškire, sapune, kozmetiku, klima uređaje, sredstva za kontracepciju i priručnike za njihovu upotrebu, sredstva za otklanjanje posledica koje ona izazivaju, seksualna pomagala u vidu proteza i veštačkih penisa (u raznim dimenzijama, bojama i s raznim brzinama), kajiše, lance, lisice, perike, bičeve, veštačke zube, pumpu za grudi (najnoviji “hit” s obzirom na sve češću ugradnju veštačkih grudi), merač pritiska, slabe i jake droge – i, naravno, treba kupiti “partnera”. Kako je sve siromašniji svet istinske ljubavi i međuljudskog poštovanja, tako je sve bogatiji, od kapitala stvoreni, “svet seksualne fantazije”.
Destruktivni kapitalizam nastoji da, po svom liku, stvori građanina-destruktora. Ono što je najgore, uništavanje (manijakalna potrošnja) postaje najviši domet “slobode”. Moći ili ne moći kupiti poistovećuje se sa biti ili ne biti “slobodan”. To više nije Fromovo “imati ili biti”, već uništiti ili biti. Posedovanje je samo prolazna i to sve kraća faza. Insistiranje na sve bržoj potrošnji smanjuje samu vrednost stvari tim pre što one, ubrzo, postaju predmet masovne potrošnje – što znači da se smanjuje mogućnost afirmacije posedovanjem. Ono što postaje osnov samodokazivanja nije više količina, pa ni nominalna vrednost posedovanog, već dinamika konzumerskog aktivizma, što znači brzina uništavanja jedne i kupovina “nove” robe. Karakterističan primer je tzv. “moderni image“: najvažnije je “uvek biti nov”, a to znači da svako “novo” pojavljivanje traži “novu” garderobu i “lice”. Uništavanje “modela” koje sve agresivnijom reklamom, nameću “modni kreatori”, postaje duhovno obezličenom malograđaninu glavni način sticanja “društvenog prestiža”.
Nauka i tehnika sve više postaju instrumenti kapitala za planirano uništavanje proizvoda u okviru tzv. “planirane potrošnje”. Velike kompanije imaju posebne pogone koji se “brinu” o tome da proizvodi ne traju duže nego što je to planirano – da bi primorali građane da kupe novi proizvod. Nekada je “dugotrajnost” bila najznačajnija odlika kvaliteta proizvoda. Danas kapitalistički koncerni nastoje da što više skrate rok trajanja proizvoda i da namame kupca primamljivim izgledom robe (pakovanje često više vredi od samog proizvoda), funkcionalnošću i, naravno, “dobrom reklamom” koja, posredstvom TV spotova, postaje spektakularna prevara. Odavno je stvoren žilet sa kojim se čovek može bezbroj puta obrijati, ali njega nema u prodaji, kao i stotine lekova, koji bi izlečili ili spasili život hiljadama bolesne dece, a koji su zabravljeni u sefovima farmaceutskih kompanija, jer bi se njihovom upotrebom kod mnogih bolesti radikalno skratilo vreme izlečenja, što znači da bi se smanjio profit. Sve više proizvoda se prodaje u “kompakt” sastavu: kvar u najmanjem segmentu primorava čoveka da kupi čitav deo. Tendencija je da se proizvodi izrađuju od takvog materijala (pre svega plastike) da se uopšte ne mogu popraviti. Poreski sistem, čitav privredni mehanizam na sve moguće načine nastoji da natera čoveka da se što intenzivnije uključi i potrošačko ludilo i na taj način omogući dalji razvoj kapitalizma. “Uništi!”- postaje kategorički imperativ “potrošačkog društva”.
Ovi procesi ukazuju na pravu prirodu jednog od osnovnih legitimišućih principa kapitalizma: “Konkurencija rađa kvalitet!”. Pokazalo se da kapitalizam prihvata samo onu konkurenciju čiji je rezultat profit, a ne zadovoljavanje ljudskih potreba. Umesto upotrebne, prometna vrednost postaje kriterijum za odredjivanje “kvaliteta” robe. Umesto “slobodne konkurencije” liberalnog kapitalizma, uspostavljena je dirigovana konkurencija u kojoj dominiraju strateški interesi najmoćnijih multinacionalnih koncerna. Oni određuju “pravila igre” bespoštedno se obračunavajući (ekonomskim ucenama i drugim mafijaškim sredstvima) sa svima onima koji ih krše. Sam kapitalistički sistem, u toku svog razvoja, ukida konkurenciju između individua i uspostavlja dominaciju kao osnovni egzistencijalni princip. Ne “Konkurencija rađa kvalitet!”, već “Uništi konkurenciju!” i “Velika riba proždire malu ribu!” postaju glavni borbeni pokliči današnjeg kapitalizma. Kapitalističke imperije proždiru jedna drugu, narode, kontinente… Sve je manji prostor na kome može da izraste “lična inicijativa”, temeljni legitimišući princip “pravog” kapitalizma. Čovek je u potpunosti podređen “višoj sili” koja je otelotvorena u depersonalizovanim i birokratizovanim mamutskim korporacijama. Ogromne investicije, planiranje “budućnosti” (opstanka), “osvajanje tržišta” – iza svega stoje “timovi” i “organizacija”.
Destruktivni kapitalizam ne reprodukuje samo socijalno-darvinističku logiku, već stvara uslove koji njenu realizaciju čine neizbežnom. Bespoštedni odnos kapitala prema životnoj sredini i ljudskoj egzistenciji generator je bespoštednog odnosa čoveka prema čoveku. Gonjen ekocidnom pomamom kapitala prosečni malograđanin Zapada ima sve manje sluha za patnju i “ljudska prava” drugih naroda. Ekocidni odnos kapitalističkog sistema prema prirodi proizvodi genocidni odnos najmoćnijih kapitalističkih društava prema svetskoj sirotinji. Upravo oni koji stotinama puta premašuju potrošnju koju ostvaruje prosečni građanin nerazvijenog sveta; oni koji na svoje “kućne ljubimce” potroše daleko više hrane i energije nego što potroše milijarde ljudi u zemljama “trećeg sveta”; oni koji su već stotinama godina najveći zagađivači planete (posebno okeana koji mogu da hrane desetine milijardi ljudi) i koji su na njenom sistematskom uništavanju i istrebljivanju “primitivnih naroda” gradili svoj “progres” – seju strah od “ugroženosti planete zbog prenaseljenosti”; oni koji svake godine ulažu stotine miliona dolara u spaljivanje brda hrane, dok milioni dece širom sveta umiru od gladi; koji daju milijarde dolara svojim farmerima da smanje proizvodnju; koji raspiruju potrošačku euforiju u svojim sredinama i blokiraju proizvodnju hrane u nerazvijenim zemljama da bi ih naterali da kupuju njihove viškove žita, i da bi im još više zategli oko vrata dužničku omču – najgrlatiji su zagovornici “novih” genocidnih teorija. Teza o “prenaseljenosti planete” postaje način da se pribavi legitimnost upotrebi genocidnih (ekonomskih, vojnih, političkih) sredstava kao “iznuđene mere” za “regulisanje problema prevelikog nataliteta” u nerazvijenim zemljama, iako je jasno da je ekonomski i kulturni razvoj osnovna pretpostavka za uspešno planiranje porodice. A to je ono što nosioci “novog svetskog poretka” po svaku cenu nastoje da spreče. Kapitalistički mediji danima izveštavaju o spašavanju nasukanog kita, ušta se ulažu milioni dolara – da bi se impresionirala svetska javnost “brigom za živi svet” – ali im ne pada na pamet da pokažu stravične razmere bede i sirotinje u zemljama “trećeg sveta”, što je neposredna posledica pljačke kojoj su te zemlje, od strane međunarodnog kapitala, izložene. Te scene “nisu interesantne” za njihove gledaoce. I to je tačno. Nakljukani i idiotizovani malograđanin “slobodnog sveta” ne želi da zna kakve posledice izaziva njegova nezajažljiva glad za trošenjem i uništavanjem, isto onako kao što prosečni nemački malograđanin nije želeo (a ni sada ne želi) da zna o stravičnim zločinima koje je, u Drugom svetskom ratu, činila nemačka soldateska, pogotovu za “logore smrti” u kojima su na monstruozni način ubijeni milioni dece, žena, starih… Tragična je istina da je i za današnjeg nemačkog malograđanina Hitler napravio samo jednu grešku: nije pobedio. A to shvatanje nije zaostatak prošlosti, već je proizvod razvoja kapitalizma koji je do te mere osiromašio i uništio prirodnu sredinu u Nemačkoj da se ideja o osvajanju “životnog prostora” (Lebensraum) sve dramatičnije nameće kao osnovno egzistencijalno pitanje. Ekocidni kapital je taj koji oživljava nacističke aveti prošlosti gurajući im nanovo u ruke nemačku mladež koja, idiotizovana “koka-kola kulturom” i zaslepljena potrošačkim fanatizmom, ponovo treba da posluži kao oruđe za uništavanje “nižih rasa”, ili kako to voli da kaže današnja desničarska propaganda Zapada, “naroda bez kulture” (a to su svi oni narodi koji stoje na putu ostvarivanja neo-kolonijalnih interesa Zapada).
Ne treba zaboraviti da se razvoj kapitalizma na Zapadu zasniva na jednom od najmonstruoznijih zločina koji je učinjen u istoriji – na istrebljivanju severnoameričkih Indijanaca. Nije sam zločin taj koji upućuje na prirodu kapitalističkog poretka, već to što je kapital od uništenja Indijanaca napravio “biznis” vredan desetine milijardi dolara. Nije bilo dovoljno to što su na najsvirepiji način uništeni severnoamerički starosedeoci, što im je oteta zemlja, već su, svedeni na “gnusne ubice”, postali “zvezde” holivudske filmske industrije. Za milione mladih širom sveta Indijanci, žrtve najvećeg genocida u istoriji, postali su simboli zla, dok su oni koji su poklali na stotine hiljada indijanske dece postali oličenje hrabrosti i dobrote. Uništenje Indijanaca simbolično je uništenje života u kome je čovek bio u jedinstvu sa prirodom. “Heroji” “Divljeg Zapada”, poput Bufala Bila, samo su otelotvorenje ekocidnog i patološkog duha kapitalizma: monstruozno ubijanje bizona postaje legendarna “zabava” koja će postati duhovni vodič generacijama mladih u SAD i Evropi.
Što se tiče mita o “slobodnim glasilima” i “demokratskoj javnosti” na Zapadu on je, pogotovu nakon izbijanja građanskog rata na prostorima nekadašnje Jugoslavije, konačno mrtav. Pokazalo se u kojoj meri je jedinstvena propagandna mašinerija Zapada kada je reč o zaštiti strateških interesa Zapadnih država. Naučno vođenom i do tehničkog savršenstva izvedenom propagandom i bukvalno preko noći se stvara takvo raspoloženje u javnosti da se istrebljivanje čitavih naroda može prihvatiti kao “opravdano” delo. Očigledno je da kapital i vladajući politički centri moći raspolažu sa takvim tehničkim sredstvima i imaju takav (dominirajući) položaj da su u stanju da u toku par sati uspostave potpunu kontrolu nad javnim medijima i na taj način presudno utiču na formiranje javnog mnenja. Umesto da je “razvoj demokratije” na Zapadu doveo do toga da građanin ima sve veće mogućnosti za samostalno stvaranje sudova i donošenje odluka, njegovo mišljenje o bitnim pitanjima njegove (ljudske) egzistencije sve je više proizvod bezobzirne manipulacije najvećih informacionih centara, svojevrsnih fabrika laži i poluistina, koje su u rukama kapitala i vladajuće političke “elite”. Da stvar bude gora, zahvaljujući novim tehničkim (satelitskim) mogućnostima, najmoćnije kapitalističke i političke grupacije su uspostavile globalni monopol nad informacijama. Radi se o borbi za ovladavanje svetskim javnim mnenjem. “Zapadna demokratija” je na putu da prevaziđe praksu najgorih totalitarnih režima. U svetlu ovih tendencija, i najmračnije Orvelove slutnje izgledaju kao bezazlena priča za decu.
Uništenje uma pretstavlja jednu od osnovnih pretpostavki za dalji razvoj kapitalizma. Da bi se od čoveka stvorio odgovarajući mehanizam za uništavanje robe, neophodno je uspostaviti neposrednu kontrolu nad njegovim potrebama. Uništavanje moći čoveka da prosuđuje o svojim potrebama, što znači mogućnosti kritičkog odnosa prema onome što mu se “nudi” (u krajnjem, prema uspostavljenom svetu), egzistencijalni je imperativ kapitalizmu. Radi se, zapravo, o konačnom uklanjaju “slobode izbora”, kamena temeljca “Zapadne demokratije”. Posledice su sve vidljivije. Nakon toliko godina življenja u kapitalističkoj civilizaciji i nakon takvog “progresa” koji je u njoj ostvaren, sve veći broj ljudi (mladi pogotovu) postaje žrtva najmračnijih ideologija koje po svojoj morbidnosti prevazilaze sve što je do sada viđeno u istoriji. Samo u Sjedinjenim Američkim Državama deluje više od tri hiljade “satanističkih”, i njima sličnih, sekti što je neposredna posledica nemilosrdnog uništavanja duhovnog integriteta ljudi. “Potrošačko društvo” baca čoveka u provaliju duhovnog beznađa gde ga dočekuju sile mraka koje mu nude “zadovoljenje potreba” koristeći se sredstvima manipulacije kojim kapital od njega stvara sumanutog “potrošača”. Za čoveka izgubljenog u mraku i lomača je izvor svetlosti i putokaz.
Svi oni simboli putem kojih je čovek nekada mogao da prepozna svoj ljudski lik i da dopre, makar i delimično, do svoje ljudskosti, unakaženi su od strane kapitalističke propagandne mašinerije. Reklamna poruka: “Koka-kola, to je ono pravo!“, dobija status najvišeg filozofskog stava; odsečena svinjska glava se smeje mameći čoveka da kupi delove njenog tela; WC šolje se reklamiraju uz taktove najviših umetničkih ostvarenja; šampionski sportski timovi postaju reklamni panoi za proizvođače duvana; najveći umetnici bivaju iskorišćeni kao sredstvo za saopštavanje reklamnih poruka; deca su od najmanjeg uzrasta izložena najodvratnijim oblicima manipulacije… Sve ono što ima ili može da ima kulturnu (ljudsku) vrednost izloženo je destruktivnoj kapitalističkoj pomami. Privatizujući javna medija kapital nudi građanima “demokratiju” u obliku “sobe sa krivim ogledalima”: u jednom ogledalu, čovek vidi “sebe” u obliku sumanutog “potrošača”; u drugom, u obliku podivljalog “gledaoca”; u trećem, kao manijakalnog “ubicu”; u četvrtom, kao robotizovanog “šampiona”… Čini se sve da se spreči da čovek ugleda svoj istinski, slobodarsko-stvaralački lik.
Kapitalizam proizvodi svoje estetske uzore. Tipičan primer je “model manekenke”. Ne samo što je čovečije telo svedeno na pokretni čiviluk, već je i sam duhovni izraz čoveka podređen “stilu” koji se reklamira. Žena poput prostitutke iznajmljuje svoje telo dobijajući status “žive lutke” – još jedan oblik “emancipacije” koji kapitalizam nudi ženi. I model body-builder-a pretstavlja transparentni oblik savremene estetike. Ljudi svedeni na nauljene bifteke postaju najvisi izazov za milione mladih širom sveta.
Bespoštedno razaranje društvenog tkiva, a time i biološke reprodukcije društva, još je jedna bitna karakteristika današnjeg kapitalizma. Sve veći broj ljudi živi samo (u velikim gradovima najrazvijenijih zapadno-evropskih zemalja skoro polovina građana živi u “domaćinstvu sa jednim članom”), dok osećanje usamljenosti poprima razmere epidemije (neposredna posledica su samoubistva, alkoholizam, narkomanija, depresivnost, agresija…). Tačno je da je došlo do skraćivanja radnog dana, ali je istovremeno povećana potreba za “mobilnom” radnom snagom, što znači da prednost u zapošljavanju imaju osobe koje su u stanju da u svakom trenutku budu na raspolaganju svojim gazdama. A to su oni koji su “oslobođeni” svih društvenih, pogotovu porodičnih obaveza. Samo u toku poslednjih godina u Nemačkoj se podvrglo “dobrovoljnoj” sterilizaciji više od 10 000 žena da bi “stekle poverenje poslodavaca” – i dobile posao. Zvanična dužina radnog vremena sve je više neobavezna forma. Kapital traži “celog” čoveka koji će da “živi za posao”. Podređivanje celokupnog života sve većoj dinamici obrta kapitala jedan je od osnovnih uzroka dramatičnog pada nataliteta u razvijenim kapitalističkim zemljama. Ukoliko se ovaj proces nastavi, evropske nacije će u toku XXI veka da izumru.
Kapitalizam i sa zdravstvenog aspekta stvara bolesno društvo. Sve veći broj žena je sterilno, a sve veći broj dece rađa se sa urođenim manama. Zagađena životna sredina, zatrovana hrana, sve brži tempo života i sve neizvesnija egzistencija koja neprestano drži čoveka u stanju stresa – dovode do sve težih telesnih i mentalnih oštećenja. Produžavanje životnog veka postiže se sve intenzivnijem medicinskim tretmanima. Od najmanjeg uzrasta čovek postaje pacijent i manijakalni gutač tableta. Sve veći deo “slobodnog vremena” troši se na “očuvanje forme” i “izgleda”. Medicina se ne bori za zdravog čoveka (preventiva), nego za profitabilnog pacijenta. Više od 60% operacija vrši se zbog novca. Zlatno pravilo američke hirurgije glasi: “Što je veći rez, veće su i pare!” Jedan od najunosnijih poslova postaje presađivanje organa. Najeminentnije medicinske ustanove Zapada stvaraju “banke ljudskih organa” koji se “nabavljaju” na “crnom tržištu”. Organi se po pravilu “dobijaju” iz siromašnih zemalja. Hiljade brazilskih dečaka i devojčica iskasapljeno je i u delovima razaslato po evropskim i američkim klinikama. Trgovina ljudskim organima postala je jedan od najunosnijih i najekspanzivnijih “poslova” današnjice. Kapitalizam nastoji da pokida veze čoveka sa prirodom, odnosno, da uništi prirodne potrebe i prirodne odbranbene mehanizme čoveka da bi ga u potpunosti učinio zavisnim od “tehnoloških inovacija” i “naučnog progresa”. On nastoji da od čoveka stvori invalida kome treba sve veći broj tehničkih “pomagala” – koja donose sve veći profit i obezbeđuju “budućnost” kapitalizmu.
Kada je reč o porodici, kapital uništava biološku vezu između roditelja i dece. Tačnije, u sve većem broju slučajeva ne može se govoriti o roditeljima budući da se očinstvo, kao i materinstvo, stiče robno-novčanom operacijom: osoba koja pretenduje da postane “otac” kupi na tržištu “materijal” od kojeg se “dobijaju deca” (uz obaveznu “garanciju o kvalitetu robe”), iznajmi (najčešće preko oglasa) matericu i za devet meseci “dobije” dete. Tradicionalni odnosi u porodici uništavaju se i promenom pola roditelja, kao i ostalih ukućana. Zahvaljujući “napretku” medicine, hirurškom intervencijom majka postaje muškarac, a otac žena; brat postaje devojka, a sestra dečak. Istovremeno, “magičnim skalpelom” baba dobija izgled ćerke, ova izgled unuke, a unuka izgled prababe – iz mlađih dana. “Progresu” nikad kraja. Uskoro će medicina biti u stanju da čoveku, koji se “oseća kao pas” pruži mogućnost da izgleda kao pas (ili kao konj, svinja, nosorog…). To će biti jedan od najviših dometa “slobode” koji će kapitalizam, jezdeći na valu naučnog i tehnološkog “progresa”, pružiti svojim građanima. A koje se tu samo mogućnosti otvaraju… Zamislimo ragbi-susret između ljudi-buldoga i ljudi-veprova: kakav “spektakl”!
Mit o “svemoći nauke i tehnike” je omiljeno sredstvo sa kojim glasnogovornici kapitalizma nastoje da očuvaju, već prilično poljuljanu, veru u “progresivnu snagu” kapitalizma. Poput Hitlerove propagandne mašinerije u vreme agonije nacističkog režima, današnja propagandna mašinerija kapitalizma nastoji da uveri svet da će naučna i tehnološka “čuda” spasiti kapitalizam (svet) od propasti. Do juče su nuklearne elektrane bile simbol “progresa”. Danas su, kao aveti smrti, postale simbol destruktivne prirode kapitalizma. Sablasni tovari kruže “slobodnim svetom”, preko 100 000 kontejnera punih najotrovnijeg nuklearnog otpada do sada su bačena u okeane. Planeta se zagreva, otopljavaju se lednici, raste nivo mora, nestaje ozonski omotač, klima se menja, zemljište je sve zagađenije, šume umiru, pijaća voda postaje “strateška sirovina”… Pokazalo se da su i najstrašnije prirodne katastrofe samo bezazlene pojave u poređenju sa ekocidnim terorizmom kojem je priroda od strane kapitala svakodnevno izložena. Može se bez preterivanja zaključiti da kapitalizam, postajući poredak destrukcije, ne pada samo ispod svih civilizacijskih, već i prirodnih oblika egzistencije. Kada se imaju u vidu razmere uništenja do kojih će doći daljim razvojem kapitalizma, i najprimitivniji oblici života superiorni su u odnosu prema njemu.
U nastojanju da spreči čoveka da se suoči s katastrofalnim posledicama uspostavljenog razvoja, kapitalizam nastoji da uništi kritičko-vizionarsku svest. Razvijajući “industriju zabave”, kapital pokušava da odvuče pažnju ljudi od bitnih, egzistencijalnih pitanja, istvoremeno dajući marginalnim pojavama “spektakularnu” i sudbinsku dimenziju. Sa razvojem krize egzistencije, zabavljački mediji sve agresivnijim nastupom nastoje da održe čoveka u “dobrom raspoloženju” (po principu “Don’t worry, be happy!“), da bi ga sprečili da na ljudski način doživi svoje ljudsko bivstvovanje, da se suoči sa svojom nesrećom (“U mehanizam vladavine spada to da se zabrani spoznaja patnje koju ona proizvodi…” – Adorno) i potraži načine da se izbavi iz nje. Radi se o “Sindromu Titanik“: brod tone – muzika je sve jača. Javni mediji nastoje, ne birajući sredstva, da zagnjure čoveka u baruštinu “koka-kola kulture”, jer tek kada čovek postavi pitanje o budućnosti sveta, kada postane svestan posledica daljeg razvoja kapitalizma, razmera uništenja koje je neminovno ako se nastavi istim putem – postaje jasna sva pogubnost uspostavljenog “progresa”. Nije slučajno što su novi naraštaji, po prvi put u istoriji, lošije obrazovani nego njihovi roditelji. U najrazvijenijoj kapitalističkoj zemlji sveta, SAD, već je preko sedamdeset miliona ljudi nepismeno. Istovremno, sve nehumaniji i agresivniji reklamni spotovi postaju osnovna “duhovna hrana” čoveku. “Prosečni” građanin SAD dnevno “primi” preko 3 000 reklamnih poruka. Školski sistem, kao obrazovna institucija, u sve dubljoj je krizi. Ugroženo je celokupno kulturno nasleđe Zapadne civilizacije, kao i humanistička dostignuća drugih civilizacija. U pitanju je razvoj koji diktira destruktivni kapital da bi duhovni (obrazovni) nivo građanina prilagodio svojim egzistencijalnim interesima i predupredio razvoj kritičkog uma koji je svestan kako pogubnosti kapitalizma, tako i novih mogućnosti razvoja koje su, u okrilju kapitalističkog društva, već stvorene. Radi se, naime, o tome da je čovek do te mere razvio proizvodne snage i u toj meri postao sposoban (stručan) da u svoje ruke uzme ne samo upravljanje procesima proizvodnje, već i upravljanje ukupnom društvenom egzistencijom, da konačno oslobađanje čoveka od tlačenja i egzistencijalne neizvesnosti nije više utopistička maštarija, nego realna (utopijska) mogućnost. Osnovni cilj kapitalističke industrije zaglupljivanja je da spreči da se uspostavi delatno-menjalačka korelacija između uspostavljenog naučnog i tehnološkog razvoja i nastojanja čoveka da ih usmeri na zadovoljenje njegovih istinskih potreba i obezbeđivanju izvesnije budućnosti. Sve bespoštedniji nasrtaji kapitalističkih medija na kritički um odgovor je kapitalizma na sve veću pustoš koju stvara, odnosno, na sve veću mogućnost da čovek iskorači iz kapitalističke civilizacije u civilizaciju slobode. Mafijaški gangovi, “kraljevi” podzemlja, vođe “satanističkih” sekti i fašističkih klanova, vlasnici “industrije zabave” (u koju spada i sport), prodavci droge – svi oni koji učestvuju u uništavanju uma koji je u stanju da se sučelji s uspostavljenim procesima destrukcije “prirodni” su saveznici kapitalizma. “Totalna mobilizacija društva protiv konačnog pojedinčevog oslobođenja, koja čini povijesni sadržaj sadašnjeg razdoblja, pokazuje koliko je mogućnost ovoga oslobođenja zbiljska.” – završne su reči “Epiloga” koji će Markuze 1954 napisati za svoje kapitalno delo “Um i revolucija“.
